Кишинин үнү
Кишинин үнү, сүйлөө, ырдоо, күлүү, ыйлоо, чыңыруу, бакыруу же кыйкыруу сыяктуу үн жолун колдонгон киши тарабынан чыгарылган үндөн турат. Кишинин үн жыштыгы, өзгөчө үн катмарларынын (үн байланыштары) негизги үн булагы болгон кишинин үн чыгаруусунун бир бөлүгү. (Дененин жалпы эле аймагынан чыгарылган башка үн чыгаруу механизмдери үнсүз үнсүздөрдүн, чыкылдатуулардын, ышкырыктардын жана шыбырлардын пайда болушун камтыйт.)
Жалпылап айтканда, кишинин үнүн жаратуу механизми үч бөлүккө бөлүнөт; өпкө, кекиртектеги вокалдык бүктөмдөр (үн кутусу) жана артикуляторлор. Өпкөлөр, "помпа" үн катмаларын дирилдөө үчүн жетиштүү аба агымын жана аба басымын чыгарышы керек. Андан кийин үн катмары (үн байланыштары) дирилдеп, өпкөдөн аба агымын колдонуп, кекиртектин үн булагын түзгөн уккулуктуу импульстарды жаратат. Кекиртектин булчуңдары вокалдык бүктөмдөрдүн узундугун жана чыңалышын «так», бийиктикке жана тонго ылайыкташтырат. Артикуляторлор (кекиртектен жогору турган үн жолунун тил, таңдай, жаак, эрин ж. б. бөлүктөрү) кекиртектен чыккан үндү артикуляциялап, чыпкалайт жана кандайдыр бир деңгээлде, үн булагы катары, кекиртектин аба агымы менен өз ара аракеттенип, аны күчтөндүрөт же алсыратат.
Үн катмары артикуляторлор менен айкалышып, өтө оор үн массивдерин чыгарууга жөндөмдүү. Үн тону модуляцияланып, ачуулануу, таң калуу, коркуу, бакыт же кайгы сыяктуу сезимдерди билдирет. Кишинин үнү эмоцияны билдирүү үчүн колдонулат, ошондой эле сүйлөөчүнүн жашын жана жынысын ачып бере алат. Ырчылар адамдын үнүн музыка жаратуу куралы катары колдонушат.
Үн түрлөрү жана алардын катмарлары (байланыштары) түзөтүү
Дем чыгарганда өпкөдөн чыккан аба агымы жабык турган үн байламталары аркылуу өтүп аларды термелтип, үн пайда болот, ал ооз, кулкун, мурун жана кошумча коңулдар менен күчөп, өзгөчө тембрге айланат. Үн бийиктиги, күчү жана тембри боюнча мүнөздөлөт. Эгерде үндүн пайда болушуна катышкан бардык органдар соо болсо, ал эркин жана жеңил чыгат.
Үндүн өзгөрүүсү ар кандай оорулардан, эң алгач тамак ооруларынан келип чыгат. Үн байламталарынын сезгенүүсүндө, шишикке айланганда жана колко шал болгондо үн кырылдайт. Үндүн бузулушуна жүрөк-кан тамыр системасынын жана борбордук нерв системасынын оорулары, жугуштуу оорулар түрткү болот. Демейде үндүн бузулушу өтө үшүгөндөн, ангина, жогорку дем алуу жолдорунун катары, ларингит, бронхит жана трахеиттин кесепетинен келип чыгат. Үн байламталарынын ашкере чыңалуусунан да үн бузулат. Үн аппаратынын дайыма өтө чыңалуусу үн байламталарына кан куюлууга, полип, шал, түйүн (ырчыларда) пайда болушу мүмкүн. Ашкере тамеки чегүү, үнгө таасир этет. Алкоголь менен тамекинин түтүнү кулкундун былжыр кабыкчасын дүүлүктүрүп, тамакты кургатып, жогорку дем алуу жолдорунун сезгенүүсүнө алып келет. Тиштердин жоктугу, начар кынапталган жасалма тиш да үндү өзгөртөт.
Үн — катнашуу, байланышуу каражаты жана лектор, артист, адвокат, педагог жана башкалар үчүн негизги эмгек куралы. Үндү сактоо зарыл. Үн байламталарын өтө чыңалууга дуушар кылбоо үчүн өтө муздак абада кыйкырбоо, ырчылар айрыкча үнүн сактоо керек. Үндүн өзгөрүшү жыныстык жетилүү мезгилинде (11 —19 жаш) да байкалат. Бул мезгилде балдарга ырдоого тыюу салынат. Үндү сактоо үчүн организмди чыңдоо зарыл. Үн бузулган бардык учурда врачка кайрылуу керек.
Колдонулган адабият түзөтүү
Кыргыз Совет Энциклопедиясынын Башкы редакциясы. «Ден - соолук» Медициналык энциклопедия. - Ф.:1991, ISBN 5-89750-008-8