Фонетика: нускалардын айырмасы

[[Тыбыш|Тыбыштарды]] жасоого катышкан органдар сүйлөө органдары деп аталат. Сүйлөө органдарына: дем алуу органдары, үн түйүндөрү, ооз жана мурун көндөйү, тил жана эриндер, борбордук нерв системасы ж.б. кирет. Буларсыз эч качан тыбыштар жасалбайт.

 

Белгилүү бир тартип боюнча кабыл алынган тамгалардын жыйындысы алфавит деп аталат. Алфавит деген сөз альфа жана бета деген эки башкы грек тамгаларынан алынган, бул cөз алфавиттеги а жана б нын аталышы, башкача айтканда альфа – а, бета – б.

[[Алиппе]] араб алфавитиндеги биринчи тамга а (алиф) жана экинчи тамга б (бэ) нин аталыштары, алиф жана бэ фонетикалык жактан өзгөрүүлөргө учураган. Кыргыз алфавити орус алфавитинин негизинде түзүлүп, үч тамга (ө, ү, ң) кошулган. Орус алфавитине 1941-жылдан баштап өттүк.

 

== Үндүү тыбыштар ==

 

Үндүү тамгалар 12. Алар: а, о, ө, э, и, ы, у, ү, я, ю, ё, е.

 

== Үндүү тыбыштардын тилге жасалуу ордуна) карай бөлүнүшү ==

 

Жоон үндүүлөрдү айтканда тилдин учу астыңкы тишке тийбей, артка карай тартылып, тилдин түбү бир аз өйдө көтөрүлөт. Жоон үндүүлөргө: а, о, ы, у, аа, оо, уу кирет.

 

 

Ичке үндүүлөрдү айтканда тилдин учу алга карай бир жүткүнчүктөп, тилдин ортосу тандайды көздөй көтөрүлөт да, өпкөдөн чыгып келе жаткан аба ичке чыгат. Ичке үндүүлөргө: э, и, ө, ү, ээ, өө, үү кирет.

== Үндүү тыбыштардын эринге карай бөлүнүшү ==

 

 

Кыргыз тилиндеги айрым үндүүлөрдү айтканда эки эрин чормоюп, алга жүткүнчүктөйт. Демек, эриндин жардамы менен айтылган тыбыштар эрин үндүүлөр деп аталат. Аларга: о, у, ө, ү, оо, уу, өө, уү кирет.

 

 

Айрым үндүүлөрдү айтканда эрин артка жыйрылып, аба эркин чыгат, б.а. эрин катышпайт. Аларга: а, ы, э, и, аа, ээ кирет.

== Үндүү тыбыштардын жаакка (жасалуу ыгына) карай бөлүнүшү ==

 

 

Жаактын кен ачылышы менен жасалган үндүүлөр кең үндүүлөр деп аталат. Алар: а(аа), э(ээ), о(оо), ө(өө).

 

 

Ооздун ачылышы кууш болуп, тилдин өйдө көтөрүлүшү аркылуу жасалган үндүүлөр. Алар: ы, и, у, ү, уу, үү.

 

 

 

Кыска үндүүлөргө караганда созулуп айтылган, өз алдынча фонемалык касиетке ээ болгон үндүүлөр созулма үндүүлөр деп аталат: аа, оо, уу, үү, ээ, өө. ,

 

 

Созулуп айтылбастан, кыска айтылган үндүүлөр. Алар: а, э, о, ө, у, ү, ы, и.

 

 

 

Эгер й жана е тыбыштары катар келсе, е менен жазылат. Мисалы, кийет эмес, киет; чийет эмес, чиет.

 

 

 

Жазууда а, о, у, э үндүү тыбыштары й тыбышынан кийин келсе, я, ю, е, ё тамгалары менен жазылат. Мисалы, аяк, туюк, кием, коён.

Кыргыз тилиндеги кээ бир сөздөр төмөнкүчө жазылат. Мисалы, коёюн (койойун), уююн (уйуйун), муююн (муйуйун).

 

 

 

Кыргыз тилинде 34 фонема бар. Үндүү фонемалар – 14, үнсүз фонемалар – 20.

 

Мисалы,

айтылышы жазылышы

 

Бир сөз ичиндеги үндүү тыбыштардын алга карай ээрчишип (окшошуп) айтылышы жана жазылышы

бир сөздүн аягындагы н тыбышы д тыбышына өтөт. Мисалы, карын +ым=кардым, эрин+ым=эрдим, кийим+ым=киймим, оюн+а=ойно, уйку+ла=укта, сөз+ла=суйлө.

 

 

Айтылганда жолтоолукка учурап, көбүнчө шыбыштын жар-дамы менен жасалган тыбыштар үнсүз тыбыштар деп аталат. Кыргыз тилиндеги үнсүз тыбыштар – 25. Алар: б, в, г(и), г(ы), д, ж(и), ж(ы), з, й, к(и), к(ы), л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ.

 

Үнсүз тыбыштар жасалуу ордуна карай төмөндөгүдөй болуп бөлүнөт.

Бул тыбыштар астыңкы эрин үстүңкү эринге тийишкенде жасалат. Алар: б, п,м.

Бул үнсүздөрдү айтканыбызда астыңкы эринибиз үстүңкү тиштерге тийишип айтылат. Булар: ф, в.

Уччул үнсүздөрдүн айрымдары тилдин учу тишторп* же таң-дайдын алды жак бөлүгүнө тийишкен учурда жпсалса, айрым-дары ушул органдардын бири-бирино пнчи тиинншгй, жакын-дашкан абалында жасалат. Алар: т, д, з, с, ч, ш, ж, н, л, р, ц, щ.

Бул тыбыштар тилдип орто Оолүгү тнңдпПго жнкындап, көтөрүлгөн абалында жасалат. Алар: й, к, (ки), г, (ги), ж (журнал ).

Тилдин түпкү болүгү жумшак таңдайга тийишкенде же жакындап көтөрүлгөндө жасалат. Буларга: к (кы), $ (гы), ң, х тыбыштары кирет.

 

Үнсүз тыбыштар жасалуу ыгъша карай жарылма, жылчыкчыл, мурунчул, капталчыл, дирилдеме, бириккен үнсүздөр болуп бөлүнөт.

 

Бул тыбыштарды айтканыбызда аба бири-бирине кептелип, бириккен органдардын арасын жарып чыгат да, бири-бирине кептелип турган органдар (эрин, тил менен тандай же тил менен тиш-тер) тез ажырап кетет. Алар: б, п, д, т, г (гул), к (көл), к (кол).

Сүйлөө органдарыбыздын (тил менен тандай же тил менен тиштер) бири-бирине тиер-тийбес болуп жакындашынан өтө кууш жылчыкча түзүлөт. Аба ошол жылчыкча аркылуу сүрүлүп өтүшүнөн жылчыкчыл үнсүздөр жаралат. Буларга: з, с, ж (жаңы), ж (жюри), ш, й, г, в, ф, х үнсүздөрү кирет.

Кыргыз тилинде м, н, ң тыбыштары аба мурун көңдөйү аркылуу өткөндө жасалат.

Капталчыл үнсүздөргө л тыбышы кирет. Бул үнсүздү айтканда, тилдин учу үстүңкү тиштерге такалып, аба тилдин эки капталындагы ачыктар менен өткөндө жасалат.

Р тыбышы дирилдеме үнсүз деп аталат, себеби бул үнсүздү айтканыбызда тилдин учу дирилдеген абалда болот.

Бириккен үнсүздөр щ, ц. Бул тыбыштарды айтканыбызда жарылмалар менен жылчыкчылдардын жасалыш белгилери өз ара айкалышып турат.

 

Үнсүз тыбыштар үн менен шыбыштын катышына карата уяң үнсүздөр, шуулдама үнсүздөр, каткалаң, жумшак, түгөйлүү жана түгөйсүз үнсүздөр болуп бөлүнөт.

 

 

Уяң үнсүздөргө: л, м, н, ң, р, й тыбыштары кирет. Бул үнсүздөр шыбышка караганда үндүн көбүрөөк катышып айтылышы менен жасалат.

 

Шуулдама үнсүздөр жалаң шыбыш менен же шыбыш менен үн-дүн катышы аркылуу жасалат. Бул өз ара төмөндөгүдөй болуп бөлүнөт.

 

Үн катышпай, жалаң гана шыбыш аркылуу жасалган үнсүздөр каткалаң үнсүздөр деп аталат. Алар: к, п, с, т, ф, х, ц, ч, щ, ш.

 

Шыбыш менен үндүн кошулушу аркылуу жасалган үнсүздөр жумшак үнсүздөр деп атачат. Аларга: б, в, г, д, ж, з, й, л, м, н, ң, р, л кирет.

 

Кыргыз тилиндеги түгөйлүү үнсүздөр: б – п, в – ф, д – т, ж – ш, к – г, з – с. Булардын айтылышы бири-бирине жакын болгондуктан түгөйлүү үнсүздөр деп аталат.

 

Түгөйсүз үнсүздөр: л, м, н, ң, й, р, х, ц, ч, щ.

 

 

а) сөз ортосунда жана сөз аягында келгенде өзүнөн мурунку үнсүз тыбышты жумшартат. Мисалы, календарь, автомобиль, табель, асфалът, пальто.

б) ал эми я, ю, ё, е жана и тамгаларынан мурдн жазылган учурларда ажыратуу маанисинде колдонулат. Мисалы, пъеса, павильон, судья. Ильич, батальон. .Эгер ичкертүү (ь) белгиси менен аяктаган сөздөргө мүчө уланса, ь белгиси түшүп калат. М и с а л ы, январь -январы; Игорь Игордун, Игорго; июнь – июнга, июндун.

 

 

Сөздөгү бир ыргак менен айтылган бир же бир нече тыбыш муун деп аталат. Сөз бир же бир нече муундан турат. Сөздө канча үндүү болсо, ошончо муун болот. Мисалы, ак нан, эт, сөз, бир, китеп.

 

Муун ачык, жабык жана туюк муун болуп, үчкө бөлүнөт.

 

 

== Сөздөрдү муунга ажыратуу ==

Мисалы, гал-стук, ком-плект, ком-му-нист-тик, пункт-тун.

 

== Ташымал ==

Сөздөрдү ташымалдоо төмөнкү тартипте болот:

 

Сөздүн составындагы бир үндүү тыбыштын башка үндүү тыбыштарга караганда күч менен көтөрүңкү айтылышы басым деп аталат.

== ==

 

[http://www.kyrgyzinfo.ru/fonetika _{<small>Кыргызинфо бaрaкчaсы</small>} ]

 

[[an:Fonetica]]

[[uk:Фонетика]]

[[ur:صوتیات]]

[[vi:Ngữ âm học]]

[[yi:פאנעטיק]]