Бэкон Фрэнсис: нускалардын айырмасы

Бэкон «акыл дүйнөсүнүн чектерин» тажрыйбалык илим алда канча көбүрөөк өнүккөн XV—XVI кылымдардагы Бэконго замандаш коомдо болуп жаткан жетишкендиктер менен дал келтирүүгө умтулган. Бэкон алдына койгон маселени «илимди терең кайра курууга» аракет жасоо түрүндө чечүүнү билдирип муну ал: «Илимдин кадыр-баркы жана аны арттыруу жөнүндө» (өзүнүн эң чоң эмгегинде), «Жаңы Органондо» (анын эң башкы чыгармасында) деген трактаттарында, жана «табият тарыхы», жаратылыштын айрым кубулуштары жана процесстери боюнча жазылган башка эмгектеринде баяндайт.<br />

== Илим классификациалоо ==

Бэкондун илим түшүнүгү баарынан мурда илимди жаңыча классификациялоону камтыйт, мунун негизине ал адам жанынын эс, кыял (фантазия), акыл сыяктуу жөндөмдүүлүктөрүн коёт. Буга ылайык, Бэкондун ою боюнча, тарых, поэзия, философия башкы илимдер болууга тийиш. Таанымдын жана бардык илимдердин эң башкы милдети, Бэкон боюнча, — жаратылышка үстөмдүк кылуу жана адам турмушун өркүндөтүү. «Соломондун үйү» (өзүнчө бир изилдөө борбору, Академия сыяктуу, бул идея Бэкон тарабынан «Жаңы Атлантида» деген утопиялык романында көтөрүлгөн) деген чыгармасынын сөздөрү боюнча алганда: «коомдун милдети — бардык нерселердин себептерин жана жашырын сырларын таанып-билүү, адамдын жаратылыштын үстүнөн болгон бийлигин толук ишке ашырганга чейин кеңейтүү болуп саналат» [Чыгарм., 2-том. 499-6.].<br />

Практика жүзүндө жетишилген натыйжалар — илимдердин ийгилигинин критерийи. «Натыйжалар жана практикалык ойлоп чыгарылгандар философиянын чыныгылыгынын кепилдери жана күбөлөрү» [Чыгарм., 2-т. 37-6.]. Билим — бул күч, бирок чыныгы билим гана күч боло алат. Мына ошондуктан Бэкон тажрыйба жүргүзүүнүн: жемиш берүүчү жана жарык берүүчү эки түрүн айырмалайт. Биринчилери — адамга түздөн-түз пайда алып келе тургандары, ал эми жарык берүүчүлөрү — жаратылыштын терең байланыштарын, кубулуштардын мыйзамдарын, нерселердин касиеттерин таанып-билүүнү максат кылып койгон тажрыйбалар. Тажрыйбалардын экинчи түрүн Бэкон көбүрөөк баалуу деп эсептейт, анткени булардын натыйжаларын пайдаланбай туруп жемиш берүүчү тажрыйбаларды ишке ашыруу мүмкүн эмес. Биздин алган билимдерибиздин анык эместигин Бэкон далилдөөнүн күмөндүү формасы менен шартталган деп эсептейт, анткени ал идеяларды негиздөөнүн ой жүгүртүүдөн жана түшүнүктөн турган силлогиялык формасына таянат. Бирок түшүнүк, эреже катарында, жетиштүү түрдө негизделип аныкталбайт. Аристотелдин силлогизм теориясын сынга алууда Бэкон дедуктивдик далилдөөдө пайдаланылуучу жалпы түшүнүктөр — өтө шашылыш түрдө иштелген тажрыйбалык билимдин натыйжасы дегенге таянат. Өзү тарабынан, билимдердин пайдубалын түзгөн жалпы түшүнүктөрдүн маанилүүлүгүн моюнга алуу менен Бэкон башкы нерсе — бул түшүнүктөрдү туура түзүү деп эсептейт, анткени, эгерде түшүнүктөр шашылыш, калпыс түрдө түзүлсө, анда ошол түшүнүктөргө таянып турган нерселер да бекем боло албайт. <br />Бэкон сунуш кылган илимди реформалоодо башкы кадам — корутундулоонун усулун өркүндөтүү, индукциянын жаңы концепциясын түзүү болууга тийиш.<br />

Бэкондун тажрыйбалык-индуктивдик усулу жаратылыштын фактылары менен кубулуштарын талдап кароо жолу менен, акырындап жаңы түшүнүктөрдү түзүүдө турат. Бэкондун пикири боюнча, ушундай усулдун жардамы менен гана бир жерде тыпырап туруп калбай жаңы акыйкаттарды ачууга болот. <br />Дедукцияны четке какпай, Бэкон таанымдын ушул эки усулунун айырмалары менен өзгөчөлүктөрүн төмөнкүчө аныктайт: «Акыйкатты ачуунун эки жолу бар жана алар жашай алат. Бир жол туюп-сезүүдөн жана жекеликтерден бир кыйла жалпы аксиомаларга карай көтөрүлөт жана да бул негиздерге жана алардын төгүндөлгүс акыйкаттыгына таянып, орто аксиомаларды ачып, талдайт. Бул жолду азыр да пайдаланышат. Ал эми экинчи жол аксиомаларды туюп-сезүүлөрдөн жана жекеликтерден алып келип чыгарат да, тынымсыз жана акырындык менен көтөрүлүп отуруп, акыры түбү бир кыйла жалпы аксиомаларга келет. Бул жол чыныгы жол, бирок текшерилбеген жол» [Чыг. 2-т. 14-15-6.].<br />

== Индукция ==

Индукция проблемасы өткөндөгү философтор тарабынан мурда эле коюлган болсо да, Бэкондо ал башкы мааниге ээ болуп, жаратылышты таанып-билүүнүн биринчи даражадагы каражаты катарында чыгат. Ошол кезде тарап жүргөн жөнөкөй санап чыгуу аркылуу келүүчү индукцияга карама-каршы далилдеп-ырастоочу фактыларды байкоонун натыйжасында гана эмес, далилденип жаткан жобого кайчы келе турган кубулуштарды изилдеп-үйрөнүүнүн натыйжасында да алынуучу жаңы корутундуларды бере ала турган, анын айтканы боюнча, чыныгы индукцияны биринчи планга алып чыгат.<br />