Ассирия: нускалардын айырмасы

'''Ассирия''' — Кошөзөндүн түндүгүндөгү тарыхый аймак ж-ажана байыркы мамлекет (азыркы [[Ирак]]). Ассириянын борбору Ашшур шаары болгон. Калкынын алгачкы этникалык курамы белгисиз. Б.Биздин з.заманга ч.чейинки 2000-ж.жылы калкынын көпчүлүгү семит-аккаддардан турган. Ашшур б.биздин з.заманга ч.чейинки 19-кылымдын башында аморейлик Шамшиадад 1нин (1813-1781) ири державасынын борбору болуп калат. 18-кылымда Ашшур ж-ажана ага жанаша жайгашкан шаарлар Вавилон падышасы Хаммураппиге, ал эми 16-кылымда Митанни падышаларына баш ийген. Акырындык м-нменен Ассирия Вавилония ж-ажана Митанниден көз карандылыктан кутулуп, Ашшурдун башкаруучусу Ашшурубаллит 1нин (15-кылымдын аягы 14-кылымдын башында) тушунда кайрадан күчтүү державага айланган. Анын тукумдары «Ассириянын падышалары» деген титул алышкан. Б.Биздин з.заманга ч.чейинки 1307-1206-ж. аралыгында Ассирия тарабынан Митанни, Вавилон, Закавказьедеги Наири урууларына, Кичи Азпянын түштүк-чыгышына, Сирияга, Финикияга жеңиштүү жортуулдар уюштурулган. 14-13-кылымда алар Түндүк Месопотамияны толук каратууга жетишишет. Баш ийдирилген аймактардан алынуучу салыктардын эсебпнен гүлдөгөн Ассирия мамлекети 11-10-кылымда арамей урууларынын басып кирүүсүнүн натыйжасында төмөндөгөн. 10-7-кылымда темир өндүрүү ж-ажана иштетүүнүн жогорулашына байланыштуу Ассирия кайрадан согуштук ж-ажана экономикалык абалын чыңдаган. Эл аралык кырдаалдын өзгөрүүсү (Египет ж-ажана Вавилониянын начарлоосу, Хетт падышалыгынын кыйрашы) Ассирияга баскынчыл саясатын жүргүзүүгө мүмкүнчүлүк түзгөн. Тиглатпаласар III (745-727) мамлекеттик каржылоодо турган туруктуу армияны түзүп, анын жардамы м-нменен империядагы сепаратисттик кыймылдарды басып турган. Ассириялык аскерлер бир нече жолу Вавилонияга, Урартуга, Мидияга, Сирияга басып киришкен. 671-ж. Асархаддон Егппеттп, 640-жылдары Ашшурбанапал Эламды ж-ажана Түндүк Аравия урууларын баш ийдирген. Ассириянын жүргүзгөн баскынчыл согуштары баш ийген өлкөлөрдүн, ошол эле учурда мамлекеттпн өзүнүн калкын да жакырлантып, экономикалык абалын начарлаткан. Ага каршы түзүлгөн мамлекеттердпн коалициясы (Вавилония м-нменен Мидия) м-нменен болгон согушта Ассириянын борбору Ашшур шаары кыйратылып (614), ал эми 609-ж. Харрандын алдындагы салгылашууда армиясынын калган бөлүктөрү толук талкаланган. Ошентпп байыркы дүйнөлүк алгачкы империя тарыхый аренадан кеткен. Анын аймагы жеңген мамлекеттердин курамына кирип, 6-кылымдын ортосунда Ассирия Перс пмперпясы, 4-кылымдын акыркы чейрегинде Александр Македонский тарабынан каратылган. Андан соң Македонскийдин аскер башчысы Селевка I Никатордун ээлигине айланган. 140-ж. бүткүл Месопотамия Парфия тарабынан каратылат. 115-ж. римдиктер парфиялыктарды талкалап, Ассирия провинциясын түзүшкөн. Бирок көп өтпөй жергиликтүү калктын көтөрүлүшүнөн кийин, Ассириянын аймагы кайрадан парфиялыктарга кайтарылган. Б.Биздин з.замандын 3-кылымдакылымында Ассириянын аймагы Персиянын (Сасаниддер династиясы) бийлиги астына өткөн. Ассириянын искусствосунун гүлдөө мезгили 13-14-кылымга таандык. Ашшур (б. з. ч. 9-14-к.), Кальху (б. з. ч. 9-к.кылым), Дур-Шаррукин (б. з. ч. 7-8-к.кылым) шаар маданияттын тарыхый борборлору болгон. Шаардын айланасы таш түптөлгөн, бышкан кирпичтен салынган чеп-дубалдар м-нменен курчалган. Бийик мунаралуу, дарбазалары арка түрүндө, төрт бурчтуу салынган бастпондор курулган. Шаардын борборунда чеп-сарайлары, көркөмдөлгөн,татаал пландагы көптөгөн храмдар, зиккурат-мунаралар, чарба курулуштары (Дур-Шаррукиндеги Сарогон IIнин ак сарайы) орун алган. Ак сарайлардын кире беришине басып бара жаткан канаттуу букага падышанын башын орноткон таштан чегилген статуялар - «шеду» тургузулган. Падышанын жатуучу ж-ажана кабыл алуучу бөлмөлөрү түстүү боёктор м-нменен тартылган оймо-чиймелер, дубалдарга жазылган жазуулар, бронза ж-ажана таш колдонулуп жасалган рельеф, статуялар м-нменен кооздолгон. Идеялык-көркөм чыгарманын мазмуну ошол кездеги падышалардын баатырдыгын даңазалайт. Ассириянын аймагында искусство эстеликтери б. з. ч. 4-миң жылдыкта бийик порталдар курушуп, андагы композициянын тактыгы, дубалга оюм-чийим салуу, кирпичтерди кыноо аркылуу кооздоо өнөрү өркүндөгөн. Гипертрофияланган адамдардын мүчөлөрүн, булчуңдарын, келбетин рельефтерде эркин композициялар м-нменен (Ниневиядагы Синахериба аксарайындагы рельефтерде) чагылдырышкан. Таштан жасалган эстеликтер, падышалардын статуялары, скульптуралар жогорку чеберчиликте жасалган. Рельефтер ж-ажана статуялар м-нменен ак сарайлардын, храмдардын ичин кооздошкон. Ассирия живописинен сүрөттөрдүн сыныктары сакталып калган («Ассириялык эки төрө», «Арстандарга мергенчилик» ж.жана б.башкалар, б. з. ч. 8-кылым, Халеб музейи). Асыл таштарга, ташка оймо-чийме, сүрөттөрдү кесип түшүрүү өнөрү кеңири өнүккөн. Кесип оюлган таштар мөөр, тумар ж-ажана жасалга катары колдонулган. Көркөмдөп токуу, жыгач ж-ажана сөөк буюмдарын жасап, иштетүү өнүккөн. Дубалдардагы рельефке падышалардын мергенчиликтеги, жеңиштүү жүрүштөрдөгү сүрөттөрү, музыкалык аспаптарда ойногон, бийлеген, ырдаган адамдардын келбети түшүрүлгөн.