Бразилия: нускалардын айырмасы
Жок кылынган мазмун Кошулган мазмун
м Bot: Migrating 226 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q155 (translate me) |
Бот: автоматизированный импорт статей *** существующий текст перезаписан *** |
||
1-сап:
'''Бразилия''', Бразилия Федерация Республикасы Түштүк – Америкадагы эң ири мамлекет. Материктин чыгыш жана борбордук бөлүгүн ээлейт. Аянты 8,5 млн км<sup>2</sup>. Калкы 181,8 млн (2005). Түндүгүнөн Венесуэла, Гайана, Суринам, Француз Гвианасы, Түндүк-батышынан Колумбия, батыштан Перу, Боливия, Парагвай, Аргентина, түштүгүнөн Уругвай менен чектешет. Чыгышын Атлантика океаны чулгайт. Борбору Бразилиа шаары Расмий тили португал тили. Акча бирдиги – реал. Администрациялык-аймактык жактан 26 штатка жана 1 Федерациялык округга бөлүнөт.
Администрациялык-аймактык бөлүнүшү (2005):
==Мамлекеттик түзүлүшү.==
Бразилия федерациялык мамлекет. Конституциясы 5-октябрда 1988-ж. кабыл алынган. Башкаруу формасы президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы президент. Мыйзам чыгаруучу жогорку органы эки палаталуу парламент (Депутаттар палатасы жана Федерация сенаты). Саясий партиялары: Бразилия Социал-демократиялык партиясы, Бразилия Демократиялык кыймыл партиясы, Эмгекчилер партиясы, Либералдык фронт партиясы.
==Табияты.==
Аймагынын басымдуу бөлүгүн Бразилия бөксө тоолору (Бандейра чокусу, 2890 м) ээлейт, анын чыгыш четинде кууш тилке түрүндө Атлантика бою ойдуңу, батышында Пантанал саздуу ойдуңу жатат. Түндүгүндө Амазонка ойдуңу жана Гвиана бөксө тоосунун тармактары (Неблина чокусу, 3014 м) жайгашкан. Эң түштүгүн жана түштүк-батышын Ла-Плата ойдуңунун бир бөлүгү ээлейт. Климаты Түндүк-батыштан түштүк-чыгышка карай нымдуу экватордук климаттан мезгилдүү нымдуу субтропикке чейин өзгөрөт. Январдын орточо температурасы 23–29°С, июлдуку 16–24°С. Аймагынын басымдуу бөлүгүнө ысык климат мүнөздүү. Амазонка ойдуңунун батыш бөлүгү жана Гвиана бөксө тоосунун түштүк капталы экватордук нымдуу климат. Жылына 2400–3300 мм жаан жаайт. Амазонка ойдуңунун чыгыш бөлүгү жана Бразилия тоосу менен Гвиана бөксө тоосунун капталдары субэкватордук, жылына жаан 1200–2400 мм, жээктерде 3000 ммге чейин. Түндүк-чыгыш Бразилияда жаан 1100–400 ммге чейин азаят. Бразилиянын дарыялары көп. Аймагынын 56% Амазонка дарыясынын алабына кирет. Бразилия бөксө тоосунун чыгыш бөлүгү Сан-Франсиску дарыясынын алабына, Түндүк-чыгыш бөлүгү Атлантика океанына куюучу кыска дарыялардын алабына кирет, анын ичинде Парнаиба дарыясы да бар. Парана, Уругвай, Парагвай, Амазонканын көптөгөн куймалары жана башка дарыялар бар. Суу ресурстары боюнча Бразилия дүйнөдө биринчи орунда турат. Амазонка ойдуңун жана ага жакын жайгашкан бөксө тоонун капталдарын нымдуу экватор токою, саванналуу сейрек токой жана кургакчыл бадалдар ээлейт. Кургакчыл Түндүк-чыгышына жарым чөл сейрек токою (каатинга), Бразилия бөксө тоосунун түштүк-чыгышына жана Атлантика бою ойдуңуна тропиктик нымдуу токой, Бразилия бөксө тоосунун түштүгүнө дайыма жашыл кызыл карагайлуу жана аралаш токой мүнөздүү. Темир, калай, алюминий, уран, нефть, марганец, таш көмүр, жаратылыш газы жана башка кен байлыктар казылып алынат. Жеринин кыртышы көбүнчө кызыл түстүү латерит топурагы. Өсүмдүктөрдүн 4000ден ашык түрү кездешет. Жалпы аянты 52,6 млн га болгон 363 коргоого алынган табигый аймагы бар, анын ичинде 105 улуттук парк, аянты 14,2 млн га, ирилери Жау, Пику-да-Неблина. Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине кирген Борбордук Амазонка резерват комплекси, Пантанал коргоого алынган аймагы, Игуасу Шапада-дус-Веадейрус жана Эмас, Серрада-Капивара улуттук парктары.
==Калкы==
Калкынын 97%тен көбү бразилиялыктар; орточо жыштыгы 1 км<sup>2</sup> 21,4 адам (2005). Алар Европадан жана Азиядан келген калктардын абориген-индейлер (тупигуарани же жана башка) жана 16–19-кылымда Африкадан алынып келинген негрлер (йоруба, банту, эве жана башка) менен аралашуусунан келип чыккан. Ошондой эле португалдар, италяндар, испандар, немис, украиндер, япондор да бар. Калкынын жашынын орточо узактыгы эркектериники 67,3, аялдарыныкы 74,9 жашаары Католик динин тутат. Калкынын 95%и деңиз жээгиндеги штаттарда жашайт. Шаар калкы 81,7% (2005). Ири шаарлары: Порту-Алегри, Белен, Манаус, Сан-Паулу, Рио-де-Жанейро, Сальвадор, Белу-Оризонти, Ресифи, Куритиба.
==Тарыхы==
Бразилия жергесин адамдар неолит доорунан эле жердегендиги белгилүү. 16-кылымга чейин Бразилия аймагын индей уруулары (тупигуарани, тупинамбас, ботокуд, тамойос жана башка) мекендеп келишкен. 1500-ж. Бразилиянын жээгине португал деңиз саякатчысы Педру Кабралдын кемеси келип түшүп, жаңы ачылган жер Португалиянын ээлиги деп жарыяланган. Португалдыктар Бразилиядан баалуу кызыл жыгач «паубразил» (рауbrasil, өлкөнүн аталышы ушундан улам жаралган) ташышкан. 1549-ж. Бразилияда борбору Сальвадор шаары болгон генерал-губернаторлук негизделген. Бразилия үчүн Португалия Франция жана Голландия менен көп жылдар бою күрөш жүргүзүп келген. Колонияларда индейлердин жана негрлердин эмгеги пайдаланылып, негрлерди Африкадан алып келип турушкан. Бразилияда алтын, алмаз өндүрүү күч алып, Португалиянын эң бай колониясына айланат. Жолдор салынып, жаңы шаарлар курулган, өлкөнүн борбору Рио-де-Жанейрого көчүрүлгөн. 1807-ж. Португалияны Наполеондун аскерлери басып алганда, Португалиянын королу Жуан IV качып, Рио-де-Жанейрого барып орун алган соң, аймакта бир кыйла өзгөрүүлөр боло баштаган. Гезит-журналдар чыгарылып, Бразилия банкы, улуттук китепкана, музей жана башка негизделген. 1815-жана башка Португалия, Бразилия жана Алгарви бириккен королдугунун негизги бөлүгү катары эсептелип, королдук статусуна ээ болот. 1821-ж. Португалиядагы буржуазиялык революциядан кийин Бразилияда да көз каранды эместик үчүн кыймыл күч алып, король Жуан IV мекенине кайтууга аргасыз болуп, уулу Педро 1ни регент катары калтырган. 1822-ж. 7-сентябрда Педро I Бразилиянын көз карандысыздыгын жарыялаган. Бул күн улуттук майрам катары бүгүнкү күндө да майрамдалат. Португалия Бразилиянын көз каранды эместигин 1825-ж. таанууга аргасыз болот. Бирок өлкөдөгү кулчулук 1888-ж. гана жоюлуп, монархия 1889-ж. ноябрда кулатылат. 1891-ж. февралда Бразилия федеративдүү республика Бразилия Кошмо Штаттары деп жарыяланып, конституция кабыл алынган. Биринчи дүйнөлүк согушта Улуу Британия жана АКШнын кысымы астында Антанта тарапта Германияга каршы согуш жарыялап, 1918-ж. Европага бир нече аскер бригадаларын жөнөткөн. 1930-ж. аскердик хунта бийликке келип, 1945-жылга чейин бийлик жүргүзүшкөн. 1945–64-ж. өлкөдө демократиялык кыймыл күч алып, саясий партиялар түзүлгөн. Экинчи дүйнөлүк согушта АКШнын таасири күчөп, 1942-ж. Германия менен Италияга, 1945-ж. Японияга каршы согуш жарыялаган. 1944-ж. аскер корпусун (50 миң) Италияга жиберген. 1950–60-жылдары Бразилия агрардык өлкөдөн агрардык-индустриялык мамлекетке айланган. Өлкөдө агрардык, финансы жана билим берүү реформалары жүргүзүлгөн. 1960-ж. өлкөнүн борбору Бразилиа шаарына көчүрүлдү. 1964-ж. маршал У. Кастелу Бранку башында турган аскердик-саясий топ бийликти өз колдоруна алган. Жаңы өкмөт кабыл алынган декреттерди жокко чыгарып, саясий партиялардын иш-аракеттерине тыюу салган. Кийинки жылдары абал бир кыйла турукташып, инфляция төмөндөгөн. 1985-ж. 15-мартта 20 жылга созулган согуштук диктатуранын ордуна граждандык өкмөт бийликке келип, алгач Танкредо де Алмейда Невес президент болуп шайланган, бирок оорунун айынан ал кызматка киришпестен, анын ордуна көп узабай эле Жозе Сарней Коста келген. Өлкө демократиялык өнүгүү жолуна түшкөн жана демократиялык башкарууну бекемдеген жаңы конституция кабыл алынган. 1994-, 1998-ж. өткөрүлгөн шайлоодо президент болуп Ф. Э. Кардозу шайланган. Кардозунун тушунда алгач экономикада абал бир топ жакшырып (1997-жана башка ИДинин өндүрүлгөн көлөмү боюнча өнүккөн 10 өлкөнүн катарына кирген), бирок 1998-ж. кайрадан экономикалык кризис башталган. 2002-ж. шайлоодо бразилиялыктар өз добуштарын эмгекчилер партиясынын өкүлү Л. И. Лула да Силвага беришкен. Азыркы учурда тышкы карызы өтө көп (120 млрд доллар) болгондугу, калк турмушунун начардыгына карабастан, Бразилия бир топ ийгиликтерге жетишүүдө. Б. Латын Америка өлкөлөрүнүн арасында чечүүчү ролду ойноп келет.
==Экономикасы.==
Түштүк Америкадагы экономикалык потенциалы күчтүү индустриялык-агрардык өлкө. ИДПде өнөр жайдын үлүшү – 28,2% , айыл чарбаныкы – 10%, курулуш – 7,3%, электр, газ жана суу – 3,4% (2004). Ички улуттук продукциясын киши башына бөлүштүргөндө 3640 доллардан (АКШ) туура келет. Бразилия өнүккөн он өлкөнүн катарына кирет. Автомобиль, трактор, станок, ошондой эле компьютер, авиа-техника жана башка жогорку технологиялык продукцияларды чыгаруу боюнча 1-орунда. Бразилиянын аймагы 5 экономикалык районго бөлүнөт: Түштүк-Чыгыш (Минас-Жерайс, Рио-де-Жанейро, Сан-Паулу, Эспириту-Санту штаттары), Түштүк (Парана, Риу-Грандиду-Сул, Санта-Катарина), Түндүк-Чыгыш (Алагоас, Баия, Мараньян, Параиба, Пернамбуку, Пиауи, Риу-Грандиду-Норти, Сеара, Сержипи), Борбордук-Батыш (Гояс, Мату-Гросу, Мату-Гросу-ду-Сул, Федерация округу) жана Түндүк (Акри, Амазонас, Амапа, Пара, Рондония, Рорайма, Токантинс). Өнөр жайы экономикасындагы башкы тармак. Өнөр жайынын 65% жакыны Сан-Паулу штатында жайгашкан. Нефть өндүрүү боюнча Латын Америкасында 3-орунда турат. Нефтинин 80% Атлантика океанынын шельфинен казылып алынат. Негизги нефть иштетүүчү жана нефть-химия өнөр жайынын борборлору Дукиди-Кашиас, СанЖозе-дус-Кампус, Бетим, Паулиния, Матарипи жана башка Газ өндүрүү боюнча 5-орунда (Латын Америкасында). Негизинен Кампус жана Сантус бассейндеринен өндүрүлөт. 2003-ж. 305,9 млрд кВт∙П∙с электр энергиясы өндүрүлгөн, анын 80%и ГЭСтен алынат. Темир, марганец, түстүү металл (ниобий, бериллий, тантал), боксит, нефть, таш көмүр казылып алынат. Кара металлургия өнөр жайы толугу менен өзүнүн жогорку сапаттагы темирдин негизинде иштейт. Чоюн жана болот эритүү боюнча дүйнөдөгү алдыңкы он өлкөнүн ичине кирет. Машина куруу (анын ичинде автомобиль, авиация, кеме, айыл чарба машиналары) радиоэлектроника, нефть, химиялык, нефть-химиялык, цемент, целлюлоза-кагаз, текстиль (негизинен кебез кездеме), тамак-аш-татымал (кант, май, эт, тамеки) өнөр жайлары жана негизги товардык айыл чарба өсүмдүктөрү өнүккөн. Аймагынын 32% (2,8 млн км<sup>2</sup>) иштетилет. Кофе (дүйнөдө алдыңкы орунда, жылына 0,9 млн о өндүрөт), балкамыш (302 млн о), какао, банан, соя жана башка өстүрүлөт. Малы жайытта багылат. Бодо мал (152 млн), чочко, кой (эт, жүн багытында), жылкы асыралат. Үй куштары багылат. Деңизден жана дарыядан балык кармалат. Гевея ширеси, карнауб мому, бразилия жаңгагы чогултулат. Темир жолунун узундугу 29,4 миң км, автомобиль жолунуку 1,9 млн км, ички суу жолунун узундугу 31 миң км (1994). Деңиз соода флотунун тоннажы – 9,3млн тонна дедвейт (1994). Нефть куруунун узундугу 5,2 миң км. Сыртка транспорт жабдууларын, темир кенин жана концентраттарды, алюминий, темир, кофе, апельсин ширесин, эт (уй), кант, тамеки, текстиль буюмдарын, булгаары бут кийим чыгарат. Сырттан машина жана механикалык приборлорду, минерал, отун, химиялык өнөр жай продукцияларын, көмүр, жер семирткич, буудай, азык-түлүк алат. Айыл чарба продуктыларын экспорттоо боюнча дүйнөдө 3-орунду ээлейт. Ири деңиз порттору: Форталеза, Сальвадор, Рио-де-Жанейро, Порту-Алегри, Парамарибо, Сантус, Риу-Гранди, Паранагуа, Турбаран, Сан-Себастьян. Негизги сырткы соода шериктери: АКШ, Европа шериктештигиндеги өлкөлөр, Аргентина, Канада.
==Маданияты==
Алгачкы мектептерди 16-кылымдын ортосунда иезуиттер ачкан. Алар Бразилиядан куулгандан кийин бул мектептер жабылып, граждандык мектептер ачылган. ЖОЖдордун саны өскөн. Баардык ири шаарларында улуттук китепканалары, тарыхый-этнографиялык музейлери, ботаникалык бак, зоопарк, собор бар. Конакабана, Ипанема жана Лебнон океан пляждары менен даңазаланат. Алгачкы адабий жазуулары 16–17-кылымга таандык. Фольклору үч поэтикалык салттын биримдигинен турат. 17–18-кылымда улуттук адабият пайда болгон. 18-кылымдын 2-жарымынан адабиятында романтизм үстөмдүк кылган, бир нече илимий эмгек жарыкка чыгып, көптөгөн драмалар жазылган. Улуу Октябрь революциясынын жеңиши жана Бразилия компартиясынын түзүлүшү прогрессчил адабияттын өсүшүнө чоң таасир тийгизген. Б. элинин музыкасы португал, негр, индейлердин музыкасынын негизинде пайда болгон. Элдик ыр-бийлер кеңири өнүккөн. Музыкалык академия, улуттук опера-балет театры, консерватория, улуттук музыкалык институту, симфониялык оркестри бар. Бразилияда таш скульптуралар, геометриялык оймо-чиймелери бар карапа буюмдар жана таш бетине тартылган сүрөттөр сакталып калган. 16-кылымдын башында португалдар тарабынан Бразилиянын чет жакаларына Сальвадор, Ресифи, Рио-де-Жанейро сыяктуу шаарлар курулган. Бразилиянын архитектурасы 1920-жылдан баштап тез өскөн. Сүрөт өнөрүнүн алгачкы чыгармалары 16–17-кылымда пайда болгон, улуттук реалисттик сүрөт өнөрү менен графика өнүгө баштаган. Театры 16-кылымда эле пайда болгон. Анда бразилиялык классицизмдин өкүлдөрүнүн пьесалары коюлган. 20-кылымдан баштап туруктуу драма труппалары уюштурула баштаган. 1950-жылдары Дулсиндер-Одилон, А. Гарриду, Ж. Коста жана башка көрүнүктүү актёрлордун жетекчилиги менен комедия театрынын труппасы түзүлгөн. 1960-жылдары «Театру ди арена», «Офисина», «Опиниан» театр труппалары иштеп, А. Саусун, Ж. Андради, А. Боаланын пьесалары менен бирге Шекспир, Мольер, Чехов, М. Горький жана башка авторлордун драмалык чыгармалары коюлган. Ал эми кино искусствосу 1903-ж. пайда болгон. 20-жылдары Кампинас жана Ресифиде кино өндүрүшү түзүлүп, негизинен чет өлкөлүк фильмдердин бразилиялык варианты чыгарылган. Биринчи тартылган фильмдерге көбүнчө атактуу ырчылар катышып, анда улуттук ыр, обондор пайдаланылган. Бразилияда алгачкы гезит 1809-ж. чыккан. Ал эми атайын информациялык «Аженсия Насионал» агентчилиги 1934-ж. негизделген. 1921-жылдан радиоуктуруусу, 1952-жылдан телекөрсөтүүсү башталган. Бир нече радио жана телестанциялары иштейт.
[[Категория: Мамлекет]]
==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4
| |||