Иртыш: нускалардын айырмасы

Жок кылынган мазмун Кошулган мазмун
Created page with "'''Иртыш''', Эртиш – Кытайдагы Моңгол Алтай тоолорунан башталып, Батыш Сибирь түздүгү аркылу..."
 
Бот: автоматизированный импорт статей *** существующий текст перезаписан ***
1-сап:
'''Иртыш''', Эртиш – Казакстан менен Россиянын аймактары аркылуу аккан дарыя, Обь дарыясынын сол куймасы Башаты Кытайдагы Моңгол Атлай тоолорунан башталат. Узундугу 4248 км, алабынын аянты 1643 миң км<sup>2</sup>. Жогорку агымы тоо дарыясы, Зайсаң көлүнөн Усть-Каменогорск шаарына чейин Буктурма суу сактагычы жана Усть-Каменогорск ГЭСи аркылуу агымы жөнгө салынат. Семей шаарынан төмөн, чатына чейин Батыш Сибирь түздүгү аркылуу агат. Төмөнкү бөлүгүндө өрөөнү 35 кмге чейин кеңийт. Башкы куймалары: Ишим, Вагай, Тобол, Конда (сол), Омь, Тара, Демьянка (оң). Орточо чыгымы Тобольск шаары тушта 2150 м<sup>3</sup>/сек (чатында 2830 м<sup>3</sup>/сек), эң чоң чыгымы 12 100 м<sup>3</sup>/сек, эң азы 297 м<sup>3</sup>/сек. Төмөнкү агымы майдан сентябрга, жогорку агымы апрелден октябрга чейин кирет. Ноябрдан апрелдин аягына чейин тоңот. Чатынан жогору карай 3784 кмге чейин кеме жүрөт. Эл чарбасын суу менен камсыз кылып, сугатка пайдаланылат. Иртыш Караганды каналы сууну Иртыштан алат. Боюндагы негизги шаарлар жана порттор: Усть-Каменогорск, Семей, Павлодар, Омск, Тобольск, Ханты-Мансийск. Тарыхый даректер боюнча алгачкы жолу «Худуд ал-аламда» Итиль менен Артуш дарыясынын ортолорунда кимактар, ал эми кимактардын чыгышында кыргыз уруулары турары айтылган.
'''Иртыш''',М. ЭртишКашгариде да Кытайдагы(11-кылым) МоңголИртышта Алтайогуз [[тоо]]лорунантилдүү башталып,уруулар [[Батышжашаары Сибирь]] түздүгү аркылуу Обь [[дарыя]]сына сол тарабынан куйган дарыяэскерилген. Узундугу 4248 км, алабынын аянты 1643 миң км2. Дарыянын аты 118-кылымдагыкылымдын тарыхый даректерде (Махмуд Кашгари) эскерилген.ортосунда Иртыштын жогорку [[агым]]ынагымын ээлеген [[карлук]]таркарлуктар 8-кылымдын ортосунда Теңиртообатыш тарапка ооп, келишкен.ал Иртыш боюндажерде кимактар бийликкалышкан. кылып9-кылымдын калган.2-жарымы 10-кылымдын башында Борбордук Азияда кыргыздардын саясий таасиринентаасиринин күчөшүнөн улам (9кимак-к-дынкыпчактар 2-жарымыдагы батышка 10-к-дынжыла башы) Иртыштагы кимак-кыпчактар Батышка оогонбаштаган. 10–12-к-дакылымда Иртышты кыргыздардын айрым бөлүктөрү жана түрк уруулары [[мекен]]депмекендеп турган. 13-кылымда Жучубул хандынаймак байтактысымоңголдордун Иртыштакарамагына жайгашканөтүп, жанаЖучу булхандын [[аймак]]бай [[моңгол]]дордунтактысы карамагындаИртышта турган.жайгашып, 14-к-дынкылымдын 2-жарымынан Иртыш Моголстан мамлекетинин карамагына кирген жана Иртыш анын түндүкТүндүк чек чегарасыарасы катары эсептелген. 14-кылымдын 2-жарымынан Иртыш Ойротойрот конфедерациясынынурууларынын карамагынакарамагында өткөн.калган жана калмактардын биригүү процессине байланыштуу 17-кылымдын 1-жарымында Иртыштын ортоңку агымында [[калмак]]тардын биригүү процесси башталып, Жуңгар хандыгы негизделген. Жуңгар хандыгы кулаганданКулагандан кийин Иртышты казак уруулары жайлаганмекендеген. Орустардын Сибирди өздөштүрүшү менен Иртыш аймагы Россия империясынын карамагына өткөн. Жогорку Иртыш өрөөнү [[Енисей]] жана [[Теңиртоо]]Теңир-Тоо кыргыздарынын [[этнос]]тукэтностук байланышын изилдөөдөгү маанилүү [[тарых]]ыйтарыхый аймактардан болуп эсептелет.
 
[[Категория:География]]
==Адабият==
==Колдонулган адабияттар==
Кыргыз Тарыхы. Энциклопедия. Мамалекеттик тил жана энциклопедия борбору. Бишкек, 2003. И. Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик педагогикалык университети.
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 3-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2011. 784 бет, илл. ISBN 978 9967-14-074 -5
[[Category: Кыргызстан]]
[[Category: Тарых]]
[[Category: Илим]]
"https://ky.wikipedia.org/wiki/Иртыш" булагынан алынды