Ош уезди: нускалардын айырмасы

Ош уезди [[Фергана облусу]]нун эң ири уезди болгон жана анын [[туштуктүштүк]] бөлүгүн ээлеген. Батышта [[Бухара хандыгы|Бухара эмираты]] менен, чыгышында [[Кытай]] менен чектеш болгон. Уезд [[Памир]]-[[Алай өрөөнү|Алай тоо системасынын]] аймагында жайгашкан.

== [[Ош шаары]]нын [[символ[[]]у ==

[[1896]] жылы уездде 105 032 адам жашаган. [[Калк]]тын көп бөлүгүн [[өзбектерөзбек]]тер жана [[кыргыздар]] түзгөн. Шаар эки бөлүктөн түзүлгөн: [[орус]] жана тузем, азиялык. [[Орус]] бөлүгү Ак-Буура дарыясынын суусунун агымынан бир нече жогору жайгашкан (болжол менен, азыркы облустук мамлекеттик администрациясынын, православ чиркөөсүнүн, [[Сатылганов Токтогул|Токтогул]] атындагы [[парк]]тын жана эс алуу Үйү районунун жогоруда).

Дыйканчылык уезддын түндүк-батыш бөлүгүндө гана өнүккон болчу. Негизги айдоо өсүмдүктөрү күздүк жана жаздык [[буудай]], [[арпа]], [[таруу]], дурра, күрүч жана [[Пахтачылык|пахта]] болуп эсептелген. [[Тери]], [[жыгач]], [[металл]] жана өзгөчө [[айыл чарба]] продукциясын кайра иштетүү боюнча майда кустардык [[ишкана]]лардын жана [[Дүкөн (кол өнөрчүлүк)|кол өнөрчүлүк устаканаларын]] саны өстү (тузем типтеги май бышып чыгаруучу аспаптар гана 850). Бирок, өндүрүш жана кол эмгек мүнөзү дээрлик өзгөргөн эмес жана [[өнөр жай]] [[ишкана]]ларынын (негизинен майда) жалданма жумушчулор саны көптөгөн жылдар бою өзгөргөн эмес. [[1908]] жылы Ошто 441 [[өнөр жай]] [[ишкана]]сы иштеген жумушчулар саны - 616 болгон.

[[1914]] жылы [[Ош шаары]]нда пивзавод, 2 вальцовкалоочу [[тегирмен]], 2 ичек-тазалоочу, 2 [[булгаары]], 2 [[Пахтачылык|пахта]] тазалоочүү заводдор иштеген. "Зингер"дин бир бөлүмчөсү өзүнүн агенттери аркылүү Ош уезди жашоочулары жана шаардыктардын арасында [[Тигүү машинасы|тигүү машиналарын]] саткан. Ошто [[жүн]] жана башка [[Мал чарбачылык|мал чарбачылыгынын]] чийкисин сатып алуулар боюнча Г.В. Дюршмидт [[Немистер|немис]] [[фирма]]сы, "Стукен жана Ко" [[фирма]]сы, [[Кыргызстан]]дын [[түштүк]] [[токой]]лорүнон [[жаңгак]] чийки затынын даярдоо жана чет өлкөгө ташып чыгууну француз [[компания]]ларынан бири жүргүздү. [[Жибек]] түрүү өндүрүшү сырьё базасы [[Италия|итальян]] жана француз [[Капитализм|капиталисттардын]] колунда болгон ("Бауэр" фирмасы, "Ага-ини Коломбини" ж.б.). Бир катар [[россия]]лык [[фирма]]лар "Чоң Ярослав мануфактурасы", "Ага-ини Шлоссберг" жана башкалар Ошто [[Пахтачылык|пахтаны]] сатып алууну [[Монополисттик (жекебасар) иш-аракет|монополизация]] кылды, анын алгачкы кайра иштеп чыгууну жана [[Россия]]нын текстиль фабрикаларына алып чыгуу үчүн. Ош [[Аскердик медицина|госпиталы биринчи аскердик-дарылоо мекемеси]] болуп калган. Жергиликтүү калк үчүн тузем [[оорукана]]сы иштеген, андан кийин бардык калк учун кызмат кылган шаардык [[оорукана]]сы курулган. Санитардык-профилактикалык көп жумуш, [[чечек]] жана пес менен күрөш жүргүзүлдү. [[Ветеринария кызматы]], [[метеорологиялык станция]] уюштурулган.

=== [[Ош уезди]] элге [[билим берүү]] тармагы ===

[[Ош шаары]]нын [[Аксакал, башкаруучу|улук аксакалдары]] жана миңбашылары молдо Султан Таирбаев жана анын тай акеси молдо Кудрат Таирбаев<ref>[http://www.belogolovy.ru/zaycev/zaycev27.html <small> Письмо начальнику Ошского уезда В.Н.Зайцову от жителей г. Ош и всего Ошского уезда</small>]</ref> [[Ош шаары]]нда [[орус-тузем мектептери|орус-тузем мектепти]] ачуу демилгечилери болгон. Ошол эле убакытта алар [[орус-тузем мектептери|орус-тузем мектепти]] ачуу жана иштетуу учун чыгымдары боюнча акча каражаттарын беришкен. [[Ош уезди]] бийлиги "Калкты өз эрки менен мектептерди кармоо учун акча каражатын берүүгө даярдыгы, бул тузем калкы өзү жаш муунду [[орус тили]]не окуутуну зарыл болгонун жана пайдасын сезди" деп эсептеди. [[Орус-тузем мектептери]] - бул [[Башталгыч мектеп|мектептин башталгыч билим берүү]], [[Түркстан]] [[Падышалык Россиянын Кыргызстандагы колониялык саясаты|өлкөсун орус администрациясы]] тарабынан XIX кылымда жергиликтүү калктын балдарын окутуу үчүн ачылган. Бул [[мектеп]]тер европалык типтеги биринчи [[мектеп]]тер болуп, аларда [[Түркстан]] жергиликтүү калктын өкүлдөрү дин аралашпаган (светское) [[билим]] алышкан. Бул [[мектеп]]тердин максаты жергиликтүү калктын балдарын [[орус тили]не окууту, [[европа]] жана орус [[маданият]]арын баалуулуктарга кошулуу, алардын ичинен кийин чиновниктерди даярдоо<ref>[http://www.ia-centr.ru/expert/321/ Русско-туземные школы служили сближению туземцев с русским населением]</ref>. Бул [[мектеп]]терде [[орус тили]]н окууту биринчи жылынан баштап башталган.

15 январь [[1887]] жылы [[Ош шаары]]нын [[Аксакал, башкаруучу|улук аксакалдары]] жана миңбашылары Султан Таирбаев жана анын бир тууганы Кудрат Таирбаев<ref>[http://www.belogolovy.ru/zaycev/zaycev27.html <small> Письмо начальнику Ошского уезда В.Н.Зайцову от жителей г. Ош и всего Ошского уезда</small>]</ref> [[Ош уезди]]нинуездинин башчысы М.АЕ. Ионов жана [[Түркстан]] өлкөсун бийлиги жардамында Ошто [[орус-тузем мектептери|орус-тузем мектеп]] ачышты. [[Мектеп]]те ошондо башчысы В.Ф Орлов, эки аял окутуучу, кийин [[мусулман]] сабаты мугалими [[Султанов, Балтакожо|Б.С. Султанов]] жана бир кызматчы иштешкен. Бул [[мектеп]] алгачкы орус-мусулман сабатын көндүмдөрүн гана берген, алар уезд жана волость кенже кызматчыларын даярдоо үчүн зарыл болгон. Ал эми [[1915]] жылы жергиликтүү [[орус-тузем мектептери|орус-тузем окуу жайы]] өзүнүн класстарын жана мугалимдерин санын көбөйтөт. Эгерде мурда бул бир класска жай болсо, анда январь айынан баштап, [[Түркстан]] өлкөсу [[Генерал-губернаторлук|генерал-губернатору]] окуу жайы экинчи классты ачууга жана 1 мугалимди ишке алууга уруксат берди. Ошондо эле уезд башкармалыгы окуу жайын имараттын кеңейтүү үчүн окуу жайына 740 руб. 39 коп акча каражатын бөлүп берди. Аны менен бирге Ошто [[Жадид мектептери|жадид мектеп]] ачылды, анда Балтыходжа Султанов менен саякатчы жана революционер [[Касымбеков Мырза Фазылбек|Фазылбек Касымбеков]] (тарых мугалими) иштеген.

[[1917]] жылдын май айы аягында [[Ош шаары]]нда [[РСДРП]] легалдуу топү түзүүлдү. Ага [[Аношин Александр Григорьевич|А.Г. Аношин]], [[Султанов, Балтакожо|Б.С. Султанов]], К. Кабулджанов, [[Сарымсаков, Мухамед Кадырович|М. Сарымсаков]] кирген. [[1918]] жылдын август айына чейин Оштогу [[большевиктер]] [[партия]]лык уюму 26 адамды гана түзгон. [[Фергана облусу]]нун Кеңештердин 6-[[курултай]]ынан (6-7 декабры [[1917]] жыл) кийин уездарда бийлик Кеңештерге өтду жана [[Ош шаары]]нда бийлик Ош Кеңешине өтүшү жөнүндө жарыяланган.

[[Мусулман]] жана [[чайрыкер]] [[депутат]]тардын [[Ош уезди]] Кеңеши чечүүчү добуш укугу менен өзүнүн үч өкүлүн: [[Султанов, Балтакожо|Б.С. Султанов]], У. Касымханова, [[Алиев, Юсуп Али Мухаммед|Ю. Алиевти]] уезд Кеңешине киргизди. Кеңештин чечими менен алар жергиликтүү калк [[депутат]]тары деп таанылды. 17 январь [[1918]] жылы кайтадан шайлоо ишке ашырылат жана [[Султанов, Балтакожо|Б.С. Султанов]] [[Ош уезди]] Кеңешин [[большевиктер|большевиктештирүүгө]] катышкан жана ал уезддагы [[пролетариат диктатурасы]] органы болуп калды. [[Ош уезди]] Кеңешинын башында [[Аношин Александр Григорьевич|А.Г. Аношин]] ([[Ош шаары]]нын [[большевиктер]] уюмунун биринчи төрагасы) жана анын орун басарлары Б.С. Султанов, [[Алиев, Юсуп Али Мухаммед|Ю. Алиевтер]] турду. [[Султанов, Балтакожо|Б.С. Султанов]] [[Алиев, Юсуп Али Мухаммед|Ю. Алиев]] менен бирге уезддик уюмдар менен өнөржай ишканаларында жумушчулардын көзөмөлдөөсүн киргизүү кыймылынын демилгечилери болгон. Советтештирүү [[процесс]]и 5-өлко Кеңештердин [[курултай]]ында бекитилди, 30 апрель [[1918]] жылы [[Түркстан автономия советтик социалисттик республикасы|Түркстан АССР]] түзүүлгөнү жарыяланды, анын курамына [[Кыргызстан]] Түштүгү да кирди. [[Курултай]]дын ишине [[Ош уезди]] Кеңешинын [[делегат]]-[[большевиктер]]и [[Аношин Александр Григорьевич|А.Г. Аношин]], [[Султанов, Балтакожо|Б.С. Султанов]], Л.Н. Гречанинов катышкан. 5 декабрь [[1918]] жылы [[Ош уезди]] кеңеши уезд-шаардык [[Революциячыл комитеттер|революцион комитети]] болуп кайра түзүлдү<ref>[http://www.centrasia.ru/person2.php?st=1386111814 <small>Центразия Персоны</small>]</ref>.

[[1918]] жылдын январь айынын аягында Ошто уезд-шаардык элдик [[милиция]]нын уюштуруу боюнча [[аскер]]дик [[комиссия]] түзүүлдү. 5 февраль [[1918]] жылы бул [[комиссия]]нын [[кеңсе]]синде элдик [[милиция]]нын түзүү, аны [[курал-жарак]] менен камсыз кылуу учун калктан [[конфискация]]ланган [[курал-жарак]]тарды өткөрүп берүү боюнча Оштогу коомдук уюмдардын биргелешкен жыйыны болду. Ош [[партия]]лык уюму уюштурулган элдик [[милиция]]сына өзунун мыкты өкулдөрун жөнөттү. [[Ош шаары]]нын [[милиция]]нын биринчи башчысы [[Большевиктер|большевик]] [[Султанов, Балтакожо|Балтыходжа Султанов]] болду<ref>[http://peesfwb.turmush.kg/ru/news:9301 <small>В Ошском ГУВД отмечают годовщину создания городской милиции</small>]</ref>. Андан сырткары [[Ош уезди]] [[милиция]]сын түзүүдө [[Султанов, Балтакожо|Балтыходжа Султановдун]] иниси Насрулла Султанов активдүү катышты эле (Оштун биринчи милиционерлердин бири)<ref>[https://ky.wikipedia.org/wiki/Алгачкы_кыргыз_милициясы <small>Кыргызская милиция (материал из кыргызской Википедии)</small>]</ref>, ал [[Өзбекстан]] ички иштер министринин орун басары Мухтар Насруллаевич Султановдун<ref>[http://www.centrasia.ru/person2.php?&st=1230821978 <small>Центразия</small>]</ref> атасы.

Совет бийлигин бекемдөө мезгилинде [[милиция]] [[пролетариат диктатурасы]] органы гана эмес, революция жеңиштериң коргоодо турду, [[Кызыл армиянын улуттук бөлүктөрү|Кызыл армияны]] түзүүгө чейин анын функцияларын аткаруу менен, үгүт-массалык жана саясий-[[тарбия]]лык иштерди турмушка ашырды. [[Милиция]] кызматкерлери [[айыл]]дык жана [[болуштук]] [[Революциячыл комитеттер|ревкомлору]] жана [[мусулман]] калкы арасында [[гезит]]тер таркатды. [[Жарандык согуш]] жана ага каршы [[басмачылык]] менен күрөшүү жылдары [[милиция]] функциясын аткарган өзүн-өзү коргоо отряддары жана доброволецтер отряддары түзүлдү. [[Басмачылык]]ка каршы күрөшүүдө [[Ош шаары]]нын [[милиция]]нын башчысы, андан кийин уезд [[тергөө]] [[комиссия]]нын башчысы [[Султанов, Балтакожо|Балтыходжа Султанов]] мыктылык көрсөтүү.

[[Ош шаары]]нын [[милиция]]нын негиздөөчүсү [[Султанов, Балтакожо|Б.С. Султанов]] уюштуруу-администрациялык чоң кыйынчылыктар менен кезигишүүгө туура келди. Ош округдук [[милиция]] калыптанышынын мезгилинде [[милиция]] кызматкерлери менен топтоо болгону 75% гана, анын ичинен 80% сабатсыз эле, жүрүү каражаттарынын, [[криминалистика]]лык [[техника]] жоктугу, [[милиция]] кызматкерлери [[Орус-япон согушу (1904–05)|орус-япон согуштун]] убагындагы япон өндүрүшүнүн трофейлик [[мылтык]]тар менен куралданган (КР БМА.Ф.1428.оп.1.д.23.л.23). [[Ош уезди]] кылмыш иликтөө бөлүмүнүн штаты (бул жана милиция толугу менен) аз сандуу болчу. Алсак, [[1 январь]] [[1920]] жылга карата [[Ош уезди]] кылмыш иликтөө бөлүмүнүн 21 кызматкери болгон.

[[1918]] жылдын июнь айында [[большевиктер]] [[партия]]лык уюмдун жетекчилиги [[Аношин Александр Григорьевич|Аношин А.Г.]] [[Султанов, Балтакожо|Султанов Б.С.]] астында Ошто 70 доброволецтан [[Кызыл гвардия]] отряды түзүлгөн, кийин [[1919]] жылдын июлунда отрядда 160 адам болгон. Отряд тартипти сактаган, көйгөйлүү райондордо калкты нан жана тамак-аш менен камсыз кылган<ref>[http://www.yagrazdanin.ru/oshskij-otrjad-krasnoj-gvardii <small>Ошский отряд Красной гвардии</small>]</ref>. [[1918]] жылдын июлунда [[басмачы]]лар [[банда]]лары Ошту басып алууга аракет жасашкан. Бирок [[Ош шаары]]ны коргоогон 1-Фергана полктун 70 доброволецы калкты колдоосу менен [[Андижан облусу|Андижан]] [[аскер бөлүгү]]нүн [[аскер]]лери жардамга келгиче чейин туруштук берди жана шаарды коргоой алды. [[Корбашы]] [[Мадамин бек]]тин [[басмачылык]] [[банда]]лары жана К.И. Монстровдун [[Дыйкандар армиясы|кулактык-дыйкан армиянын]] бириккен кошууну өзгөчө коркунуч көрсөтүү, алар [[Фергана облусу]]нда Совет бийлигин кулатуу учун умтулуушту. [[Кызыл армиянын улуттук бөлүктөрү|Кызыл армия]] бөлүгүндөгу [[аскер]]лер саныдан кыйла басымдуулук кылган [[Мадамин бек]] жана К.И. Монстровдун [[банда]]лары күчтөру Ош жана [[Жалал-Абад облусу|Жалал-Абадды]] басып алуу оңунан чыкты жана [[Андижан облусу|Андижанга]] чабуул жасады, анда Ош-[[Андижан облусу|Андижан]] участогунун [[аскер]]лер штабы жайгашкан. 26 сентябрь [[1919]] жылы Ош бошотулду.

[[1919]] жылы [[Ош шаары]]нын коргоо учурунда [[Султанов, Балтакожо|Б.С. Султанов]] [[басмачы]]лар колунан жырткычтарча аябай өлтүрүүлдү жана Ошто совет бийлиги учун күрөшүүдө курман болгон боордош мүрзөгө биринчи болуп көмүүлдү. Ал [[Ош шаары]]нын борбордук шаардык скверде жайгашкан, [[маданият]] үйүнүн (азыр орус православ чиркөөсү) алдында. "Түбөлүк от" мемориал комплекси [[мрамор]] плитасы астында боордош мүрзөгө [[1919]]-[[1926]] жылдары мезгилиңде курман болгон [[Кызыл армиянын улуттук бөлүктөрү|Кызыл армиянын]] [[жоокер]]лери көмүүлгөн, бул: [[Султанов, Балтакожо|Балтыходжа Султанов]], [[Касымбеков Мырза Фазылбек|Фазилходжа Касымбеков]], Балтыхан Бабаджанов, Отабек Тиллабаев, Кузибай Ахмедов, Ахмаджон Юсупджанов, Валерий Бессонов, Петр Павленко, Леонтий Лавода, Александр Пономаренко. Көмүүлгөндөр саны болжол менен 100 кишини түздү<ref>[http://reporter.akipress.org/news:25558/ <small>Читательница жалуется, что на братской могиле мемориального комплекса Вечный огонь в Оше устраиваются увеселительные мероприятия‎</small>]</ref>. Бул боордош мүрзөгө мемориал тактайлар менен стилобаттар орнотуулгон. [[1974]] жылы боз [[мрамор]]дон болгон стеланы билдирген [[Эстелик –|эстелик]] ачылган, анда өтмө ассиметрикалык [[Жылдыздар|жылдыз]] оюлган. Анын алдында кара [[мрамор]] плитада Түбөлүк от жагылган. Бул стелада колодон куюп жасалган создор жазылган: "Совет бийлиги учун күрөшүүдө курман болгондорго Түбөлүк даңк".

[[Султанов, Балтакожо|Б.С. Султанов]] революция чейин [[орус-тузем мектептери|орус-тузем мектепте]] мугалим болуп иштеген, ошондуктан ал элге [[билим берүү]] тармагына, [[Кыргызстан]]дын түштүгүндө советтик [[мектеп]]тердин өнүктүрүү учун чоң көңүл бурду. [[Султанов, Балтакожо|Б.С. Султанов]] [[Ош облусу]]н элге [[билим берүү]] тармагын өнүгүшүнө чоң салым кошкон. 20 май [[1918]] жылы ал Ошто элге [[билим берүү]] кеңештин түзүүдө активдүү катышкан. [[1918]] жылдын август айында анын түздөн-түз катышуусу менен 95 орундуу биринчи [[бала бакча]] ачылган, [[1918]] жылы [[Ош уезди]]нде 13 [[мектеп]] ачылган, анда 939 балдар жана [[Өспүрүм балдар|өспүрүмдөр]] окууган.

Октябрь [[1924]] жылы улуттук-аймактык чектешүүнүн планы ишке ашты, ар бир улуттук топко өз автономиясын[[автономия]]сын бөлүү каралган. Чектешүүнүн натыйжасында [[Түркстан автономия советтик социалисттик республикасы|Түркстан АССР]] менен бирге анын административдик бөлүүктөрү жоюлду. Жыйынтыгында мурдагы Ош уездинин аймагында [[Ош облусу]] түзүлгөн, ал [[Кара-Кыргыз автоном облусунуноблусу]]нун ([[РСФСР]]) (азыр - [[Кыргыз Республикасы]]) курамына кирген.