Ош уезди: нускалардын айырмасы

| [[Административдик-аймактык бөлүүнүсүтүзүлүш]]: || 3 [[болуштук]] ([[1876]])<br />6 [[болуштук]] ([[1881]])<br />11 [[болуштук]] ([[1903]])<br />

'''Ош уезди''' - [[1876]]–[[1924]] жылдары [[Түркстан генерал-губернаторлугу|Түркстан генерал-губернаторлугунун]] [[Фергана облусу]]ндагы администртивдик [[аймак]].

Бара-бара Ошко ар кандай [[адис]]тер жана чиновниктер келе баштады: Топорнин С.А. - 10-[[Түркстан]] аткыч батальондун (Ош [[гарнизон]]унун орус [[аскер]]леринин) зардалы, Попов, И.И. - уезд жер өлчөгүчү, Томашевский Ж.Т. - курулуш башкармалыгынын инженери, Кондратьев Н.Н.- Ош [[Аскердик медицина|аскер ооруканасынын]] биринчи башчысы, Глушков П.Я. - уезд [[ветеринария]]лык [[врач]]и, Орлов В.Ф [[орус-тузем мектептери|орус-тузем мектеп]] башчысы, Яссинский А. И. - улук медициналык [[фельдшер]], Приходько Б. Ф - Ош [[токойчулук]]тардын [[токой]] корукчусу, Ларионов. П. - Ош уезди башчысынын жардамчысы. [[Шаар башкармасы|Шаар башкармалыгынын]] [[депутат]]тары жана талапкерлери ар кандай убакта: Романенко А.Ф., Артемьев, Олифин Л.И. Попов, А.Г., Гречкин Н.А. жана көптөгөн башкалар болгон. Шаардагы тартипти [[полиция]]чылар: Чикунов А.И., Муштин А.Н., Шпилевский А., Грехов Н., Марков В., Рыбальченко Ф.Г. жана башкалар сактаган. Ушул жерден россиялык окумуштуулардун: [[Федченко Алексей Павлович|Федченко А.П.]] ([[1871]]), [[Ошанин Василий Федорович|Ошанин В.Ф.]] ([[1876]]-[[1878]]), [[Мушкетов, Иван Васильевич|Мушкетов И.В.]] ([[1874]]-[[1877]]), [[Северцев Николай Алексеевич|Северцов Н.А.]] ([[1865]]-[[1867]], [[1877]]-[[1878]]), Иванов Д.А. [[Грумм-Гржимайло, Григорий Ефимович|Грумм-Гржимайло]] ([[1884]]-[[1887]]), Громбчевский Б.Л. ([[1889]]-[[1892]]), [[Костенко Л.Ф.|Костенко Л.Ф.]] ([[1876]]-[[1878]]), Зайцев В.Н., [[Корженевский Николай Леопольдович|Корженевский Н.Л.]] ([[1903]]-[[1928]]) жана башкалардын [[Орто Азия]] жана [[Памир]] аймактарды[[аймак]]тарды [[изилдөө]] боюнча көптөгөн илимий экспедициялары башталган. Шаардык чарбаны шаардык [[депутат]]тар катышуусу менен уезд башчысы башкарган. Шаардын кирешелери 30 800 руб.

[[Ош шаары]] тоо алды [[оазис]]те жайгашкан, ал эчактан бери адамдар менен жыш. [[Сулайман-Тоо, тоо|Сулайман-Тоонун]] [[түштүк]] капталында [[Коло доору. Ош турган жайы.|коло дооруга]] тийиштуу дыйкандардын жайлары табылган. Ош [[Кыргызстан]]дын эң байыркы жайы бири болгон деп эсептелет, азыр расмий түрдө шаардын [[тарых]]ы 3 миң жылга жакын эсептелсин деп сунушталды. Бирок, тарыхый илимде шаарлардын жашын эсептоо тарыхый актыларда эң эрте айта өтүү деп кабыл алынган, шаарды эң биринчи айта өтүү жазууларда IX [[кылым]]га туура келет. X [[кылым]]да Ош чоңдугу боюнча [[Фергана]]нын үчүнчү шаары болуп эсептелген, [[Индия]] жана [[Кытай]]дан [[Европа]]га кеткен [[кербен]] жолдору менен кесилишкен орду болгон (кароо [[Улуу жибек жолу]]). Ош [[ОртоБорбордук Азия]]нын диний [[мусулман]] борбору бири болгон. [[Ош шаары]]нын борборунда жайгашкан байыркы [[мечит]]тер, ошондой эле [[Сулайман-Тоо, тоо|Сулайман-Тоо]] (Тахт-и-Сулайман, Трон Соломона) менен белгилүү, ал [[ОртоБорбордук Азия]]лык [[мусулман]]дарынын [[зыярат]] жерлерден бири болуп саналат

== [[Административдик-аймактык бөлүүтүзүлүш]] ==

[[1896]] жылы уездде 105 032 адам жашаган. [[Калк]]тын көп бөлүгүн [[өзбек]]тер жана [[кыргыздар]] түзгөн. Шаар эки бөлүктөн түзүлгөн: [[орус]] жана тузем, азиялык. [[Орус]] бөлүгү [[Ак-Буура, өзөн|Ак-Буура дарыясынын]] суусунун агымынан бир нече жогору жайгашкан (болжол менен, азыркы [[Жергиликтүү мамлекеттик администрация|облустук мамлекеттик администрациясынын]], православ чиркөөсүнүн, [[Сатылганов Токтогул|Токтогул]] атындагы [[парк]]тын жана эс алуу Үйү районунун жогоруда).

[[Ош шаары]]нын калкы [[1910]] жылы статистикалык маалыматтар боюнча. [[Калк]] 44 204 адамды (23 170 эркек, 21 034 аялдардын) түзөт: [[өзбек]]тер – 38 646, [[кыргыздар]] – 2 031, [[уйгурлар]] – 500, [[каракалпактар]] – 1 606, [[дунгандар]] – 126, [[татарлар]] – 45, кара-кыргыздар – 8, [[тажиктер]] – 198, [[перстер]] – 5, индустар – 3, цыгандар – 12, [[армяндар]] – 20, афгандар – 5, [[еврейлер]] – 33, башка улуттагылар – 51. Үй кожолүк – 6 254 (100 орус бөлүгүндө, 6 154 тузем бөлүгүндө). Православ чиркөөсү – Михаило-Архангельский. [[Мечит]] – 154, [[мазар]]лар – 7, [[Башталгыч мектеп|башталгыч окуу жайы]] эки жыныстагы балдар үчүн, [[мектеп]]тер уул балдар учун – 20, кыздар учун – 12, [[медресе]] – 5, [[ишкана]]лар – 8, шаардык [[оорукана]] 15 керебет, жергиликтүү [[аскер]]дик [[оорукана]], 10-[[Түркстан]] батальонге караштуу [[аскер]]дик чогулуш.

[[Дыйканчылык]] уезддын түндүк-батыш бөлүгүндө гана өнүккон болчу. Негизги айдоо өсүмдүктөрү күздүк жана жаздык [[буудай]], [[арпа]], [[таруу]], дурра, күрүч жана [[Пахтачылык|пахта]] болуп эсептелген. [[Тери]], [[жыгач]], металл жана өзгөчө [[айыл чарба]] продукциясын кайра иштетүү боюнча майда кустардык [[ишкана]]лардын жана [[Дүкөн (кол өнөрчүлүк)|кол өнөрчүлүк устаканаларын]] саны өстү (тузем типтеги май бышып чыгаруучу аспаптар гана 850). Бирок, өндүрүш жана кол эмгек мүнөзү дээрлик өзгөргөн эмес жана [[өнөр жай]] [[ишкана]]ларынын (негизинен майда) жалданма жумушчулор саны көптөгөн жылдар бою өзгөргөн эмес. [[1908]] жылы Ошто 441 [[өнөр жай]] [[ишкана]]сы иштеген жумушчулар саны - 616 болгон.

Орус [[офицер]]и [[Корженевский Николай Леопольдович|Корженевский Н.Л.]] өзүнүн жана өз тааныштарын батирлерин чагылдыруу үчүн курулуш каражаттарынан кичик динамо-машина жасады, көчөлөрдүн чагылдыруу үчүн ошондо иштетилген газолильдүү ([[селен]]) фонарларды жакшыртуу боюнча жана физикалык тажрыйба менен иш жүргүзүп келген. [[1902]] жылы ал өзүнүн [[аскер]] командачылыгынын колдоосу менен Ош менен [[Жалал-Абад облусу|Жалал-Абадты]] эки тараптуу [[байланыш]]ы учун эки гелиотелеграф станциялары иштеп чыккан жана орноткон. [[Жалал-Абад курорту|Жалал-Абад минералдык булактарда]] көп [[аскер]] дарыланган, ошондуктан Ош уезд шаары менен ишенимдүү [[байланыш]] абдан зарыл болгон.

[[1914]] жылы [[Ош шаары]]нда пивзавод, 2 вальцовкалоочу [[тегирмен]], 2 ичек-тазалоочу, 2 [[булгаары]], 2 [[Пахтачылык|пахта]] тазалоочүү заводдор иштеген. "Зингер"дин бир бөлүмчөсү өзүнүн агенттери аркылүү Ош уезди жашоочулары жана шаардыктардын арасында [[Тигүү машинасы|тигүү машиналарын]] саткан. Ошто [[жүн]] жана башка [[Мал чарбачылык|мал чарбачылыгынын]] чийкисин сатып алуулар боюнча Г.В. Дюршмидт [[Немистер|немис]] [[фирма]]сы, "Стукен жана Ко" [[фирма]]сы, [[Кыргызстан]]дын [[түштүк]] [[токой]]лорүнон [[жаңгак]] [[Иштетилме чийки зат|чийки затынын]] даярдоо жана чет өлкөгө ташып чыгууну француз [[компания]]ларынан бири жүргүздү. [[Жибек]] түрүү өндүрүшү сырьё базасы [[Италия|итальян]] жана француз [[Капитализм|капиталисттардын]] колунда болгон ("Бауэр" фирмасы, "Ага-ини Коломбини" ж.б.). Бир катар [[россия]]лык [[фирма]]лар "Чоң Ярослав мануфактурасы", "Ага-ини Шлоссберг" жана башкалар Ошто [[Пахтачылык|пахтаны]] сатып алууну [[Монополисттик (жекебасар) иш-аракет|монополизация]] кылды, анын алгачкы кайра иштеп чыгууну жана [[Россия]]нын текстиль фабрикаларына алып чыгуу үчүн. Ош [[Аскердик медицина|госпиталы биринчи аскердик-дарылоо мекемеси]] болуп калган. Жергиликтүү калк үчүн тузем [[оорукана]]сы иштеген, андан кийин бардык калк учун кызмат кылган шаардык [[оорукана]]сы курулган. Санитардык-профилактикалык көп жумуш, [[чечек]] жана пес менен күрөш жүргүзүлдү. [[Ветеринария кызматы]], [[метеорологиялык станция]] уюштурулган.

[[Кинотеатр]] Апостоловго А.К. таандык болгон. Шаарды электрификация жана телефонизациясын[[телефон]]изациясын Дряхлов Т.Г., "Пильзен[[Пльзень]] пивосу"н чыгарган пивзаводдун ээси Монета А.Ю., [[Ак-Буура, өзөн|Ак-Буура дарыясыдагы]] [[тегирмен]]дин ээси Сукоркина С.М., куруучу жана ичек-тазалоочу жайдын ээси Шустов. И.Д. жана башкалар баштаган. [[Өнөр жай]] кустардык мүнөзгө ээ болгон. [[Кыргыздар]]дын негизги иши көчмөн [[Мал чарбачылык|мал чарбачылыгы]] болуп келген.

Өлкөдө эн ири болгон [[Ош шаары]]нын [[базар]]ында кылымдын башында 1300 соода түйүнү болгон эле. Соода [[фирма]]лары жана соода-[[өнөр жай]] [[ишкана]]лары иштеген: Ошто соода иштери менен Давыдов, Епифанов, Прядко алектенишкен, [[бакал]]ея Д.Л. Филатов жана Н.Я. Пугасов, килемдер - [[Мадазимов Рахмонберди|Р.М. Мадазимов]], А. Рахматуллаев, А. Вахабов, Х. Ходжиев, мануфактура Д. Шукин, А. Вадьяев, Ш.Х. Абрасум, [[Иштетилме чийки зат|чийки зат]], [[мал чарбачылык]] – М. Салибаев, С. Абдрасулов (ӨзР БМА. -Ф. И.19. Оп.1. Д.2504. Л.13-27 Д.17054. Л.2-3; ООГАПД. -Ф.50. Оп.1. Д.41. Л.4; Д.71. Л.7,7 обр.). Биринчи [[мейманкана]]ны Таранин П.М. ачты. ХХ [[кылым]]дын башында орус ишкери Д.И. Павлов "[[Москва]]" [[мейманкана]]сын курду жана анга дагы уч ресторанга ээлик кылды.

[[Ош шаары]]нын [[милиция]]нын негиздөөчүсү [[Султанов, Балтакожо|Б.С. Султанов]] уюштуруу-администрациялык[[администрация]]лык чоң кыйынчылыктар менен кезигишүүгө туура келди. Ош округдук [[милиция]] калыптанышынын мезгилинде [[милиция]] кызматкерлери менен топтоо болгону 75% гана, анын ичинен 80% сабатсыз эле, жүрүү каражаттарынын, [[криминалистика]]лык [[техника]] жоктугу, [[милиция]] кызматкерлери [[Орус-япон согушу (1904–05)|орус-япон согуштун]] убагындагы япон өндүрүшүнүн трофейлик [[мылтык]]тар менен куралданган (КР БМА.Ф.1428.оп.1.д.23.л.23). Ош уезди кылмыш иликтөө бөлүмүнүн штаты (бул жана милиция толугу менен) аз сандуу болчу. Алсак, [[1 январь]] [[1920]] жылга карата Ош уезди кылмыш иликтөө бөлүмүнүн 21 кызматкери болгон.

Негизги макала: [[Орто Азиядагы Улуттукулуттук-аймактык такыр бөлүнүү]]

Октябрь [[1924]] жылы улуттук-аймактык[[аймак]]тык чектешүүнүн планы ишке ашты, ар бир улуттук топко өз [[автономия]]сын бөлүү каралган. Чектешүүнүн натыйжасында [[Түркстан автономия советтик социалисттик республикасы|Түркстан АССР]] менен бирге анын [[Административдик-аймактык түзүлүш|административдик-аймактык бөлүүктөрү]] жоюлду. Жыйынтыгында мурдагы Ош уездинин аймагында [[Ош облусу]] түзүлгөн, ал [[Кара-Кыргыз автономиялуу областы]]нын ([[РСФСР]]) (азыр - [[Кыргыз Республикасы]]) курамына кирген.