Мисир: нускалардын айырмасы

Мисир – агрардык-индустриялуу өлкө. 2006-ж. ИДПнин көлөмү 328,1 млрд АКШ долларын түзгөн (араб өлкөлөрүнүн ичинен Сауд Арабиясынан кийинки 2-орунда), анын ичинде өнөр жайынын үлүшү 35,5%, айыл чарбаныкы 14,7%, тейлөө чөйрөсүнүкү 49,8%. Аны киши башына бөлүштүргөндө 4200 доллардан туура келет. Валютанын кыйла бөлүгү экспорттон, анын ичинде негизинен нефть менен газдан (11,5 млрд доллар) жана эмгек мигранттары которгон акчадан түшөт.

<br/>Индустриялаштыруу процесси башталганга чейин, 1960-жылдары Мисирдин экономикасында айыл чарба үстөмдүк кылган (азыр да айыл чарбасында эмгек ресурсунун 40%ке жакыны иштейт). 1970-жылдары негизги экспорттук продукция пахта болгон, кийин алдыга нефть чыккан.

<br/>Өнөр жайынын негизги тармагы – нефт-газ өндүрүшү, ал ИДПнин 12%ын, товардык экспорттун 40%дан ашыгын түзөт. 2005-ж. суткасына 696 миң баррель нефть, 34,7 млрд ''м''3 газ өндүрүлгөн. Нефть Суэц каналы зонасынан, Синай жарым аралынан, батыштагы чөлдөн, газ Александрияга жакын, Нил дельтасынан, Ливия чөлүнөн казылып алынат. Электр-техника жана машина куруу өнөр жай ишканалары даяр тетиктерден муздаткыч, телевизор, жеңил жана жүк ташуучу автомобилдерди, автобус, трактор курап чыгарат. Цемент жана фосфат чыгаруу өнүккөн.

<br/>Кара металлургия өнөр жай жергиликтүү сырьёнун (Эль-Гедида темир кенташынын) негизинде иштейт (жылына 3 млн ''т''). Ири металлургия комбинаты (жылына 4,4 млн ''т'' болот өндүрөт), кокс-химия заводду, ошондой эле Суэцте, Александрияда, Садат-Ситиде заводдор иштейт. Түстүү металлургиянын негизги продукциясы алюминий (жылына 250 миң ''т''га жакын алюминий өндүрөт). Химия өнөр жайы негизинен кальцийленген сода (Александрияда), натрий сульфаты, минералдык жер семирткич (азот, фосфор жер семирткичтерин) чыгарат. Нефт-химия комплекстери Эль-Амирияда (Александрияга жакын), Эль-Файюмда курулган. Машина куруу өнөр жайында металл кесүүчү станок, темир жол вагонун, трактор чыгарып, автомобиль жана авиа чогултуучу ишканалары иштейт. Тиричилик техникаларын (муздаткыч, теле- жана радиоаппаратура жана башка) чыгаруучу ишканалары, кеме куруу верфи (Порт-Саидде) бар. Аскер өнөр жайынын да мааниси зор (курал, ракета, сооттолгон танк техникасын чыгарат). Текстиль өнөр жай эзелтен өнүккөн (кебез, жүн, жибек, синтетика кездемелери жана башка). Тамак-аш өнөр жайынын маанилүү тармактары – ун, май, эт-сүт, кант, алкоголь ичимдиктерин, суусундук чыгарат.

<br/>Тейлөө чөйрөсү да өнүккөн. Негизги кирешени эл аралык туризм (2006-ж. 6,5 млрд долларды түзгөн), Суэц каналы аркылуу өткөн чет өлкөлөрдүн кемелеринен алынган акы (пошлина) берет (3,9 млрд доллар; каналдын өткөрүмдүүлүгү 18,4 миң кеме). 2006-ж. 8,7 млн турист (негизинен Европадан) келген. Туристтик бизнесте 1,6 млн адам алектенет; 170 миң орундуу 1200дөн ашык мейманкана иштейт. Рекреациянын негизин ыңгайлуу табият-климаттык ресурстары (негизги курорттору Кызыл жана Жер Ортолук деңиздердин жээктеринде жайгашкан) жана ар кайсы замандын маданий, тарыхый эстеликтери түзөт; туризмдин экол., ишкердик, спорттук жана башка түрлөрү, дейвинг өнүгүүдө. Мисирдин кредиттик мекемелер системасы 54 банктан туруп, ал өз ичине Мисирдин Борбордук банкын, 27 коммерциялык банкты (4 мамлекеттик, 23 инвестициялык) камтыйт. Өлкөдөгү эң ири Каир-Александрия фонд биржасы иштейт (операциясынын көлөмү – 40 млрд египет фунту).

<br/>Жаңы Мисир адабияты араб өлкөлөрүнүн адабияты менен тыгыз байланышта, жалпы маданий мурастын негизинде түптөлгөн. 19-кылымдын башында калыптана баштаган. Адабият менен маданияттын жаңырышына Мухаммед Алинин реформалары менен алгачкы буржуазиялык агартуучулар – акын жана публицист Шихаб-ад-дин (1786–1857), «Ал-Вакаи аль-мисрия» аттуу туңгуч гезиттин редактору Рифаа ат-Тахтави (1801–93), Мисир улуттук китепканасынын негиздөөчүсү Али Мубарак (1824–93) жана башка чыгармачылыгы чоң түрткү берген. 1870-ж. публицистика, поэзия өнүккөн. 1880-ж. Абдаллах Надым («Ата журт», «Арабдар»), Мустафа Камил («Андалусияны алуу») жана башка оригиналдуу драмалык чыгармаларды жаратышкан. Араб тарыхый романына ливандык эмигранттар Жиржи Зейдан («Качкын мамлюк», 1891), Фарах Антун («Жаңы Иерусалим же арабдардын Иерусалимди басып алышы», 1904) негиз салышкан. 20-кылымдын 1-жарымында 19-кылымдагы Батыш Европа жана орус классикалык адабиятын таануу, новелла, повесть, роман сыяктуу жаңы адабий жанрлардын калыптануу мезгили болгон. Поэзияда жаңылануу жүрүп, романтизм бекемделген. Прозада – реализм калыптанып, 1940–50-жылдары гүлдөгөн дооруна жеткен. Экинчи дүйнөлүк согуштан (1939–45) кийин карапайым адамдардын турмуш-тиричилигин, күрөшүн чагылдырган чыгармалар жаралган: Ибрахим Абд-аль Халимдин «Турмуш лаззаты» (1946) аңгеме жыйнагы, Абдаррахман аль-Шаркавинин «Жер» (1954), «Чоң көчөлөрдүн артында» (1958) романдары, Абдаррахман аль-Хамисинин «Канга боёлгон көйнөктөр» (1953), «Төгүлгөн кан кургабайт» (1956) аңгеме жыйнагы жана башка Республикасынын жарыяланышы (1953) акын-жазуучуларга жаңы чыгармачылык дем берген. Тауфик аль-Хаким («Назик колдор»), Юсуф Идрис («Күнөө»), Али Ахмед Баксир («Гоха мыгы»), Альфред Фараг («Фараондун кыйрашы») жана башка социалдык-саясий драмаларды жаратышкан. Ахмед Хашим аш-Шариф, Гамал ал-Гитани, Сулейман Файяд жана башка израилдик агрессорлорго каршы (1967) жана алар ээлеген жерлерди бошотуу үчүн күрөшкө үндөгөн чыгармаларды жазышкан. 1955-жылдан Египет жазуучулар лигасы, Жазуучулар союзу иштейт. Соналла Ибрагимдин (1937-ж. т.) ошол мезгилдеги режимди сындаган жана Яхья ат-Тахир Абдалланын айыл турмушун чагылдырган чыгармалары окурмандардын арасында азыркы күнгө чейин белгилүү. Мисирде эле эмес, чет элге да атагы тараган Наджиб Макфуз 1988-ж. адабияттагы жетишкен ийгиликтери үчүн Нобель сыйлыгына татыктуу болгон. Ал 40тан ашык роман, пьесаларды жараткан. Макфуздун «Children oа еhe Alley» («Көчө балдары») аттуу романын бүгүнкү күнгө чейин чыгарууга тыюу салынган, бирок көпчүлүк окурмандар муну адилетсиз чечим деп эсептешет. Тевфик Хаким, Яхья Хакки жана Юсуф Идристин чыгармалары да окумдуу. Наваль аль-Саадави аттуу жазуучу айымдын чыгармалары чет элдиктердин арасында кадыр-баркка ээ.

<br/>Байыркы маданий эстеликтер неолит жана энеолит доорунда жаралган. А. Македонскийдин Мисирди жеңиши, байыркы Мисир жана грек маданиятынын жакындашуусу Мисир жеринде эллин маданиятынын таралышын шарттаган. 639-ж. арабдардын келиши менен ислам дини жайылып, араб маданияты түзүлө баштаган. 7–9-кылымда мечиттер көп салынган (мисалы, Фустатта Амр ибн аль-Ас мечити, 641–642), 9- жана 10–12-кылымда скульптуралар, оймо-чиймелер менен кооздолгон имараттар тургузулган. Каирде ибн Тулун (876–879), аль-Азхар (970–972), аль-Хаким (990–1013) мечиттери, Калаун султандар комплекси (1284–85), Хасан султан мечит-медресеси (1356–63), Мамлюктар мавзолейи (15–16-к.) жана башка курулган. 19–20-кылымда Мисирде француз, италян, англиялык, бельгиялык архитектуралык имараттар, мисалы, Каирдеги аэропорт (1962, арх. С. Зайтун, М. Шавки), Александрияда «Палестина» мейманканасы (арх. Абл аль-Магид, Ш. Хосна), Ан-Насер пансионаты (арх. А. Лабиб Габр) жана башка пайда болгон. Байыркы Александрия китепканасы үчүн мурдагы эски имараттын ордуна салынган заманбап китепкана 2002-ж. пайдаланууга берилген.

<br/>19-кылымдын биринчи жарымында Мисирде мухаббизиттердин – куйкум сөз чеберлеринин өнөрү кеңири тараган. Алар атайын аянттарда, базарларда өнөр көрсөтүп, элдин көңүлүн кушубак кылган. Наполеондун экспедициясы (1798–1801) Мисирди Европа маданияты менен тааныштырган. 19-кылымдын 70-жылдары профессионал театр түзүлгөн. 1930-ж. Араб театр институту ачылган. 1930-ж. Араб театр өнөрүн өнүктүрүү боюнча жогорку комитет, 1935-ж. мамлекеттик туңгуч Улуттук труппа, 1944-ж. Араб театр институту түзүлгөн. 1961-ж. Каирде «Аль-Гумхурия» театры ачылган. Мындан тышкары, Улуттук, Комедия, Дүйнөлүк театрлары бар. 1897-жылдан чет элдик режиссёр жана операторлор тарабынан чакан хроника, 1917-жылдан көркөм фильмдер тартыла баштаган. 1935-ж. Каирде «Миср» киностудиясы ачылган. 1930-жылдан белгилүү ырчы, композитор Абд аль-Ваххаб, Умм Кульсум катышкан музыкалык, 40-жылдардан патриоттук көркөм фильмдер тартылган. Мисир кино өнөрүнүн жаңы үлгүсү катары Ю. Шахиндин «Жамиля» (1959), «Жер» (1968) «Нилдеги адамдар» (СССР менен бирдикте, 1970), А. Фахминин аткаруусундагы «Мумия» (1971) фильмдерин атаса болот. Мындан тышкары, Хенри Баракат, Мухаммед Хан, Салах Абу Сейф жана Атеф Эль-Тайиб аттуу кинорежиссёрлордун да тасмалары кеңири белгилүү.