Мисир: нускалардын айырмасы
Жок кылынган мазмун Кошулган мазмун
No edit summary |
No edit summary |
||
32-сап:
Мисир – агрардык-индустриялуу өлкө. 2006-ж. ИДПнин көлөмү 328,1 млрд АКШ долларын түзгөн (араб өлкөлөрүнүн ичинен Сауд Арабиясынан кийинки 2-орунда), анын ичинде өнөр жайынын үлүшү 35,5%, айыл чарбаныкы 14,7%, тейлөө чөйрөсүнүкү 49,8%. Аны киши башына бөлүштүргөндө 4200 доллардан туура келет. Валютанын кыйла бөлүгү экспорттон, анын ичинде негизинен нефть менен газдан (11,5 млрд доллар) жана эмгек мигранттары которгон акчадан түшөт.
<br/>Индустриялаштыруу процесси башталганга чейин, 1960-жылдары Мисирдин экономикасында айыл чарба үстөмдүк кылган (азыр да айыл чарбасында эмгек ресурсунун 40%ке жакыны иштейт). 1970-жылдары негизги экспорттук продукция пахта болгон, кийин алдыга нефть чыккан.
<br/>Мисирдин аймагынын 97%га жакынын чөл ээлегендиктен, айыл чарба бир нече оазисте гана өнүккөн. Кайрак жерлери негизинен Жер Ортолук деңиз аймагындагы кууш тилкени гана түзөт. Айыл чарбага жарактуу жеринин жалпы аянты 3,3 млн ''га'' (өлкөнүн аймагынын 3,3%ин ээлейт), анын 97%ы Нилдин өрөөнүн жана дельтасын ээлейт. Күрдүү аллювий топурагы жана инсоляциянын узактыгы түрдүү айыл чарба өсүмдүктөрүн өстүрүүгө өтө ыңгайлуу шарт түзөт. Бирок, дренаж системасын түзүү анча жолго коюлбагандыктан, топурак кыртышын шор басуу проблемасы пайда болууда. Айыл чарбага жарактуу жерин киши башына бөлүштүргөндө (0,45 ''га''; 2007) дүйнөдө акыркы орунду ээлегени менен пахтага, күрүчкө, жашылчага, сүт продукциясына болгон ички муктаждыгын толук, канттын 80%ын, эттин 75%ын камсыз кылат. Айыл чарбанын негизги тармагы – сугат дыйканчылыгы (айыл чарба продукциясынын 75%дан ашыгын берет). Айыл чарбага жарактуу жердин 85%га жакыны сугарылат (негизинен Нилдин суусу менен); ирригациялык каналдардын жалпы узундугу 33,2 миң ''км'' (2005). Экспортко чыгарылчу негизги айыл чарба өсүмдүгү – ичке булалуу пахта; аны даярдоо боюнча Мисир дүйнөдө 1-орунда. Андан сырткары шалы, бал камыш, ошондой эле буудай, ак жүгөрү (сорго), жүгөрү, буурчак, шаар айланасында жашылча-жемиш, оазистерде курма пальмасы өстүрүлөт. Айыл чарба өндүрүшү өнүккөн негизги райондору: Нилдин дельтасы (айыл калкынын 60% эмгектенет; мында шалы, пахта, буурчак, жемиш, жашылча); Каирдин айланасы (негизинен жашылча); Ортоңку
<br/>Өнөр жайынын негизги тармагы – нефт-газ өндүрүшү, ал ИДПнин 12%ын, товардык экспорттун 40%дан ашыгын түзөт. 2005-ж. суткасына 696 миң баррель нефть, 34,7 млрд ''м''3 газ өндүрүлгөн. Нефть Суэц каналы зонасынан, Синай жарым аралынан, батыштагы чөлдөн, газ Александрияга жакын, Нил дельтасынан, Ливия чөлүнөн казылып алынат. Электр-техника жана машина куруу өнөр жай ишканалары даяр тетиктерден муздаткыч, телевизор, жеңил жана жүк ташуучу автомобилдерди, автобус, трактор курап чыгарат. Цемент жана фосфат чыгаруу өнүккөн.
<br/>Отун-энергетикалык ресурсун жергиликтүү нефть, ошондой эле газ, гидроэлектр энергиясы (Асуандагы 2 ГЭС) түзөт. Нефть ажыратуучу ири завод (суткасына 140 миң баррелден ашык) Каирдин четинде курулган, ошондой эле ири заводдор Александрия, Суэц, Асьют, Танта шаарында бар. Газ Жер Ортолук деңиздин шельфинен, Нилдин дельтасынан, Ливия чөлүнөн алынат. Өндүрүлгөн газдын басымдуу бөлүгү (энергетикалык сектордун 60%и) өлкө ичинде пайдаланылат. 2003-жылдан Эль-Ариш – Таба – Акаба (Иордания); Эль-Ариш – Таба – 248 ''км'', Таба – Акаба – 16 ''км'') газ куурлары иштейт. Мисир өз ресурстарынын эсебинен электр энергиясына болгон муктаждыгын толук камсыз кылат. 2005-ж. 95,1 млрд кВт/саат электр энергиясы өндүрүлгөн; анын 1 млрд кВт/сааты экспортко чыгарылат (2001-жылдан). Электр-энергиясынын 79%ы ЖЭСке, 21%ы ГЭСке туура келет. Каирден түштүктө – Эль-Курайматта гелиостанция, Хургадада (Эль-Гурдака) шамал электр курулмасы иштейт.
<br/>Кара металлургия өнөр жай жергиликтүү сырьёнун (Эль-Гедида темир кенташынын) негизинде иштейт (жылына 3 млн ''т''). Ири металлургия комбинаты (жылына 4,4 млн ''т'' болот өндүрөт), кокс-химия заводду, ошондой эле Суэцте, Александрияда, Садат-Ситиде заводдор иштейт. Түстүү металлургиянын негизги продукциясы алюминий (жылына 250 миң ''т''га жакын алюминий өндүрөт). Химия өнөр жайы негизинен кальцийленген сода (Александрияда), натрий сульфаты, минералдык жер семирткич (азот, фосфор жер семирткичтерин) чыгарат. Нефт-химия комплекстери Эль-Амирияда (Александрияга жакын), Эль-Файюмда курулган. Машина куруу өнөр жайында металл кесүүчү станок, темир жол вагонун, трактор чыгарып, автомобиль жана авиа чогултуучу ишканалары иштейт. Тиричилик техникаларын (муздаткыч, теле- жана радиоаппаратура жана башка) чыгаруучу ишканалары, кеме куруу верфи (Порт-Саидде) бар. Аскер өнөр жайынын да мааниси зор (курал, ракета, сооттолгон танк техникасын чыгарат). Текстиль өнөр жай эзелтен өнүккөн (кебез, жүн, жибек, синтетика кездемелери жана башка). Тамак-аш өнөр жайынын маанилүү тармактары – ун, май, эт-сүт, кант, алкоголь ичимдиктерин, суусундук чыгарат.
<br/>Тейлөө чөйрөсү да өнүккөн. Негизги кирешени эл аралык туризм (2006-ж. 6,5 млрд долларды түзгөн), Суэц каналы аркылуу өткөн чет өлкөлөрдүн кемелеринен алынган акы (пошлина) берет (3,9 млрд доллар; каналдын өткөрүмдүүлүгү 18,4 миң кеме). 2006-ж. 8,7 млн турист (негизинен Европадан) келген. Туристтик бизнесте 1,6 млн адам алектенет; 170 миң орундуу 1200дөн ашык мейманкана иштейт. Рекреациянын негизин ыңгайлуу табият-климаттык ресурстары (негизги курорттору Кызыл жана Жер Ортолук деңиздердин жээктеринде жайгашкан) жана ар кайсы замандын маданий, тарыхый эстеликтери түзөт; туризмдин экол., ишкердик, спорттук жана башка түрлөрү, дейвинг өнүгүүдө. Мисирдин кредиттик мекемелер системасы 54 банктан туруп, ал өз ичине Мисирдин Борбордук банкын, 27 коммерциялык банкты (4 мамлекеттик, 23 инвестициялык) камтыйт. Өлкөдөгү эң ири Каир-Александрия фонд биржасы иштейт (операциясынын көлөмү – 40 млрд
<br/>Ички жүгү автомобиль (узундугу 92,4 миң ''км'') жана темир жол (5,7 миң ''км''), ошондой эле дарыя (Нилдеги магистралдык каналдар боюнча 3 миң ''км'') транспорттору аркылуу ташылат. Деңиз соода флотунун тоннажы – 987,5 миң регстрдик брутто-тонна же 1467,1 миң ''т'' дедвейт. Башкы порттору: Александрия, Эд-Дихейла, Думьят, Порт-Саид, Суэц, жана башка Каир, Луксор, Хургада, Шарм-эш-Шейх ш-нда эл аралык аэропорттор бар.
<br/>Экспортко нефть жана нефть продуктулары, газ, пахта, кебез-кездеме жибин, азык-түлүк жана өнөр жай товарларын чыгарып, сырттан машина жана анын тетиктерин, азык-түлүк, цемент, металл, жыгач жана башка сатып алат. Асасий сырткы соода шериктери: АКШ, Франция, Германия, Япония, Италия, Испания, Сирия, Сауд Арабиясы, Кытай.
==Маданияты==
Биздин замандын 1-кылымында Александрия эллин маданиятынын чордону болуп турган. Илим иши Александрия академиясына, Александрия мусейонуна (маданият борбору) топтолгон. Астрономия, математика, статика сыяктуу тармактар өз бетинче бөлүнүп чыккан. 10-кылымдын аягы – 11-кылымдын башында
19-кылымдын жарымында жүргүзүлгөн Мухаммед Алинин экономикалык реформалары илимий изилдөө иштерин өркүндөтүүгө мүмкүндүк берген. Натыйжада агротехника, медицина кыйла өнүккөн; канал жана сугат курулуштарын куруу кулач жайган; жаштар чет өлкөлөргө билим алууга жиберилип, кадрлар даярдалган.
<br/>20-кылымдын 1-жарымында илимий изилдөө иштери кеңейтилип, Астрономия жана геофизика институту (1903), Океанография жана Кызыл деңиз балыкчылык институту (1929), Тропик оорулар институту (1932) иш жүргүзө баштаган. 1939-ж. Улуттук изилдөө совети, 1941-ж. Мисир Академиясы, 1951-ж. Өнөр жай жана хим. изилдөөлөр институту негизделген. Учурда өлкөдө 14 ЖОЖ, анын ичинде Каир, Айн-Шамс, Александрия, ошондой эле аль-Азхар мусулман университеттери, ошондой эле Каирдеги Америка, Немис жана Мисир француз менчик университеттери жана башка бар. 700-миңден ашуун студенттер билим алышууда (2006).
<br/>Мисирдин билим берүү системасы өтө жогору борборлоштурулгандыгы менен айырмаланат. Ал үч баскычтан турат: базалык (Ат-таалимм аль-асаси), орто (Ат-таалимм ат-тамнауи) жана жогорку билим берүү (Ат-таалимм аль-гаммаи). 1981-жылдагы акысыз билим берүү жөнүндөгү мыйзамга ылайык, 6–14 жаштагы балдар базалык билим алуусу шарт. Ал эми диний билим берүү системасын Аль-Азхар ин-тунун Жогорку Кеңеши жетектейт. Кеңеш Билим берүү министрлигине баш ийбейт, бирок Мисирдин премьер-министринин көзөмөлүндө турат. Бул мектептерде негизинен дин боюнча, ошондой эле башка предметтер да окутулат. Билим алып жаткан балдар жана кыздар бөлөк окушат. Алар окууну аяктаган соң, Аль-Азхар университетинен гана билимин уланта алышат. 2000-жылга карата мындай мектептерде билим алгандар жалпы окуучулардын 40%ин түзгөн.
<br/>Мисирде философия, тарых, юридика, тил илими жана башка илимдер орто кылымдардагы араб маданиятынын шарданында өнүккөн. 9–12-кылымда коомдук илимдер гүлдөгөн чегине жетсе, 12–16-кылымда алардын кедери кеткен мезгил болгон. 16–19-кылымда өнүгүп-өспөй бир орунда туруп калган. Мисир историографиясы 9-кылымда жаралган. Бизге жеткен биринчи тарыхый эмгек – Абдаррахман ибн Абд аль-Хакамдын чыгармасы. Анда шаарлар менен эстеликтер сыпатталып жазылган. 14–15-кылымда энциклопедиялар даярдалган. Булардын Мисир тарых илиминде жазма булак катары мааниси чоң. 19-кылымдын 2-жарымында тарыхты чыгарма (буга чейин тарыхый хроника, тарыхый өмүр баяндык жанр болгон) катары жаза башташкан. Авторлор тарыхтагы маанилүү окуялар аркылуу доорду жалпы көрсөтүүгө аракет жасашкан. Бул багыттагы тунгуч чыгарма – Халил Ахмед ар-Рагаб жазган «Мухамед Али пашанын тарыхы».
<br/>Орто кылымдагы араб грамматикасы менен лексикологиясы инди грамматикасы жана грек логикасынын таасиринде өнүккөн. Араб грамматикалык окуусун баштагандар – айтылуу «Аль-Китаб» («Китеп», 8-к.) трактатынын авторлору Халил жана анын шакирти Сибайхи. 20-кылымдын баш ченине араб адабий тили бардык тармактарда пайдаланыла баштаган.
<br/>Жаңы Мисир адабияты араб өлкөлөрүнүн адабияты менен тыгыз байланышта, жалпы маданий мурастын негизинде түптөлгөн. 19-кылымдын башында калыптана баштаган. Адабият менен маданияттын жаңырышына Мухаммед Алинин реформалары менен алгачкы буржуазиялык агартуучулар – акын жана публицист Шихаб-ад-дин (1786–1857), «Ал-Вакаи аль-мисрия» аттуу туңгуч гезиттин редактору Рифаа ат-Тахтави (1801–93), Мисир улуттук китепканасынын негиздөөчүсү Али Мубарак (1824–93) жана башка чыгармачылыгы чоң түрткү берген. 1870-ж. публицистика, поэзия өнүккөн. 1880-ж. Абдаллах Надым («Ата журт», «Арабдар»), Мустафа Камил («Андалусияны алуу») жана башка оригиналдуу драмалык чыгармаларды жаратышкан. Араб тарыхый романына ливандык эмигранттар Жиржи Зейдан («Качкын мамлюк», 1891), Фарах Антун («Жаңы Иерусалим же арабдардын Иерусалимди басып алышы», 1904) негиз салышкан. 20-кылымдын 1-жарымында 19-кылымдагы Батыш Европа жана орус классикалык адабиятын таануу, новелла, повесть, роман сыяктуу жаңы адабий жанрлардын калыптануу мезгили болгон. Поэзияда жаңылануу жүрүп, романтизм бекемделген. Прозада – реализм калыптанып, 1940–50-жылдары гүлдөгөн дооруна жеткен. Экинчи дүйнөлүк согуштан (1939–45) кийин карапайым адамдардын турмуш-тиричилигин, күрөшүн чагылдырган чыгармалар жаралган: Ибрахим Абд-аль Халимдин «Турмуш лаззаты» (1946) аңгеме жыйнагы, Абдаррахман аль-Шаркавинин «Жер» (1954), «Чоң көчөлөрдүн артында» (1958) романдары, Абдаррахман аль-Хамисинин «Канга боёлгон көйнөктөр» (1953), «Төгүлгөн кан кургабайт» (1956) аңгеме жыйнагы жана башка Республикасынын жарыяланышы (1953) акын-жазуучуларга жаңы чыгармачылык дем берген. Тауфик аль-Хаким («Назик колдор»), Юсуф Идрис («Күнөө»), Али Ахмед Баксир («Гоха мыгы»), Альфред Фараг («Фараондун кыйрашы») жана башка социалдык-саясий драмаларды жаратышкан. Ахмед Хашим аш-Шариф, Гамал ал-Гитани, Сулейман Файяд жана башка израилдик агрессорлорго каршы (1967) жана алар ээлеген жерлерди бошотуу үчүн күрөшкө үндөгөн чыгармаларды жазышкан. 1955-жылдан
<br/>Байыркы маданий эстеликтер неолит жана энеолит доорунда жаралган. А. Македонскийдин Мисирди жеңиши, байыркы Мисир жана грек маданиятынын жакындашуусу Мисир жеринде эллин маданиятынын таралышын шарттаган. 639-ж. арабдардын келиши менен ислам дини жайылып, араб маданияты түзүлө баштаган. 7–9-кылымда мечиттер көп салынган (мисалы, Фустатта Амр ибн аль-Ас мечити, 641–642), 9- жана 10–12-кылымда скульптуралар, оймо-чиймелер менен кооздолгон имараттар тургузулган. Каирде ибн Тулун (876–879), аль-Азхар (970–972), аль-Хаким (990–1013) мечиттери, Калаун султандар комплекси (1284–85), Хасан султан мечит-медресеси (1356–63), Мамлюктар мавзолейи (15–16-к.) жана башка курулган. 19–20-кылымда Мисирде француз, италян, англиялык, бельгиялык архитектуралык имараттар, мисалы, Каирдеги аэропорт (1962, арх. С. Зайтун, М. Шавки), Александрияда «Палестина» мейманканасы (арх. Абл аль-Магид, Ш. Хосна), Ан-Насер пансионаты (арх. А. Лабиб Габр) жана башка пайда болгон. Байыркы Александрия китепканасы үчүн мурдагы эски имараттын ордуна салынган заманбап китепкана 2002-ж. пайдаланууга берилген.
<br/>Мисир сүрөт өнөрүнүн сакталып калган эстеликтери фатимиддик бийлик дооруна таандык; Фустаттагы мончо фрескасынын фрагменттери (Каирдеги Ислам искусство музейи, 10–11-к.), ташка, жыгачка, пил сөөгүнө түшүрүлгөн музыкант, бийчи, чабендестердин сүрөттөрү (Каирдеги Фатими ак сарайынын фриздери). Мисир сүрөт өнөр мектебине негиз салгандар – Мухаммед Наги, Махмуд Саид, Ахмед Сабри. Өлкөнүн көрүнүктүү сүрөтчүлөрү катары Газбия Сери, Инджи Эфлатоун, Абдель Вахаб Морси, Адель эль-Сиви, Вахиб Нассер жана башкалардын ысымдары белгилүү.
| |||