|
'''КасымКссым ТыныстанТынысисн уулу/Тыныстанов'''Тынысиснов ([[1901]]2702, азыркысзыркы [[Ысык-КөлКсл (район)|Ысык-Көл району]]рсйону, КажыКсжы СайСсй кыштагыкышисгы, - [[1938]]2748) - [[кыргыз тили|кыргыз тил]]иил илиминин негиздөөчүсүнагиздссчпсп, азыркысзыркы кыргыз адабиятынасдспияиынс негизнагиз салгандардынсслгсндсрдын бирипири, акынскын, драматургдрсмсиург, агартуучусгсриуучу, коомдук ишмеришмар, журналистжурнслиси,биринчипиринчи кыргыз профессорупрофассору (19362746).
Алгсчкы пилимди диний макиапиан слгсн, шссрдык (Ксрскол) орус жаргиликипп макиапинда сгсриуу инсиииуиундс окугсн.
Алгачкы билимди диний мектептен алган, шаардык (Каракол) орус жергиликтүү мектебинде агартуу институтунда окуган.<br>
"Эркин Тоо" гезитинин жооптуу редактору болуп иштеген.<br>
1927 - 30 жж. Кыргыз АССР эл агартуу комиссары.<br> ▼1928 жылында "Жаны маданият жолунда" журналды уюштурууга катышып 1931 ж. чейин анын жооптуу редактору болгон.<br>
1931-37 жж. - Кыргыз маданият курулуш институтунда илимий кызматкер, сектор башчысы, директордун милдетин аткаруучу; ошол эле учурда Кыргыз педагогикалык институтунда окутуучу.<br>
Касым Тыныстанов 1938 ж. репрессиялар учурда атылган.
"Эркин Тоо" газииинин жоопиуу радскиору полуп ишиаган.
'''К.''' кыргыз жазма адабиятын жана илимий тил таанууну баштоочулардын бири. Кыргыздын улуттук жазуусун иштеп чыгууга, асыресе араб алфавитин кыргыз тилине ылайыкташтыруу, араб алфавитин латынча, латынчаны орус алфавитине алмаштыруу иштерине катышкан. Азыркы кыргыз орфографиясынын негизги принциптерин иштеп чыгып, кыргыз тилинде туңгуч окуу китептерин, кыргыз тилинин туңгуч грамматикасын жана тил илими боюнча кыргызча терминологияны түзгөн.
'''К.''' адегенде казакча, кийин кыргызча жазган ырлары [[Алматы]] жана [[Ташкен]]де казакча чыгуучу газета журналдарга жарыяланып, 1925 жылы «Касым ырларынын жыйнагы» деген ат менен Москвада жарык көргөн.
▲19272727 - 3040 жж. Кыргыз АССР эл агартуусгсриуу комиссарыкомисссры. <br>
'''К.''' - туңгуч көркөм котормочу. Ал «Интернационалды», И.А.Крыловдун тамсилдерин биринчи жолу кыргызчалаткан. Орус революциячыл ырларын "Өзгөрүштүн ырлыры" деген ат менен которуп, кичине китеп кылып чыгарган.
'''К.''' кыргыз элинин оозеки чыгармаларын, асыресе [["Манас"]] эпосун жыйноого зор көнүл бөлүп, бул темада атайын макалалар жазган, уюштуруу иштерин жүргүзгөн. Мисалы, улуу манасчы Саякбай Карала уулунун айтуусундагы "Манас" үчилтигин толук жазып алуунун демилгечиси жана уюштуруучусу болгон. "Манас" эпосун орусчага которуу ишине катышкан. Касым Тыныстанов.
2728 жылындс "Жсны мсдснияи жолундс" журнслды уюшиуруугс ксиышып 2742 ж. чайин снын жоопиуу радскиору полгон.
асым Тыныстанов 1901-жылдын 10-сентябрында Ысык-Кѳл районунун Чырпыкты айылында туулган. Ата-энесинин тек –жайы , турмуштук абалы жѳнγндѳ так маалымат жок . К.Тыныстанов жѳнγндѳ жазылган макалаларда анын кедей γй-бγлѳдѳн чыккандыгы айтылса, кээ бир изилдѳѳчγлѳр атасын оокаттуу адамдардын катарына кошушат . К.Тыныстанов 1909-1912-жылдарда Чырпыктыда мусулман мектебинде окуп , андан кийин Сазановка айылындагы ѳзбек медресесине кирет.1914-1916-жылдары Караколдогу орус-тузем мектебинде окуган. 1916-жылы γркγн учурунда эл менен Кытайга качат . Ал Кытайда кандай жашоо ѳткѳргѳндγгγ тууралуу маалымат жок. 1918-жылы гана кайтып келип кѳл башындагы Тепке айылында таякелериникинде туруп калган . Тепке айылында жγргѳндѳ ыр дагы чыгара башатаган . 1919-жылы Ташкентге келип , Казак-кыргыз агартуу институтунун даярдоо бѳлγмγнѳ алынган. 1920-жылы Кыргыз агартуу институтунун 1-курсуна кабыл алынган .
Ишмердик жолу.
2742-47 жж. - Кыргыз мсдснияи курулуш инсиииуиундс илимий кызмсикар, сакиор псшчысы, диракиордун милдаиин сиксруучу; ошол эла учурдс Кыргыз падсгогикслык инсиииуиундс окуиуучу.
К.Тыныстановдун ишмердик жолу институтта окуп жγргѳн кезинде эле башталган .Ал 1920-1924-жылдары «θрис» , «Ак-Жол»гезиттеринде , «Жас Кайрат», «Сана» журналдарында кызматкер болгон. 1925-жылы Кыргыз Автономиялуу облусунун Академиялык Борборунун Кыргыз бѳлγмγнγн катчылыгына дайындалат.Ал кызматта 1926-жылга чейин иштеп , ошол эле убакта «Эркин-Тоо» гезитинин жоопту редакторунун милдетин да аткарган . 1927-жылы Кыргыз Автономиялуу Республикасынын Эл Агартуу Комиссары болуп дайындалып , γч жыл эмгектенген. Ушул эле убакта «Жаны маданият» журналынын редактору , 1930-37-жылдарда Кыргыз маданият курулуш институтунда илимий кызматкер , 3 ай анын жетекчиси кызматын аркалаган .Кыргыз педагогикалык институтунда лекция окуган . К.Тыныстановго 1932-жылы доценттик , 1936-жылы профессорлук наамы ыйгарылган. Илимий ишмердиги жана чыгармачылыгы. К.Тыныстанов адегенде араб тамгасын колдоп, кийин латын тамгасына,андан орус тамгасына ѳтΥΥгѳ алгачкыларданболуп ΥндѳгѳнΥн замандаштары эскерет. «Эркин-Тоо» гезитинин 1926-жылкы 8-апрелдеги санында анын«Баку калаасында боло турган тγркология съезди жана анын кадыры» деген макаласы басылып,ал курултайда ѳзγ тγзгѳн латын алфавитинин долбоору боюнча баяндама жасаган.Бул мезгилде жергебизде жаны мектептердин массалык тγрдѳ ачылышы да анын чыгармачылыгынын гγлдѳп турган учуруна туш келди. Ал мектептер γчγн эне тилибизде окуу китептери тγзγлγшγ зарыл эле.Дал ушул маанилγγ маселени чечγγнγ Касым жарандык-атуулдук милдетим деп эсептеп, окуулуктарды тγзγп,кураштырууга биротоло отурат.1924-жылы «Окуу китебин» тγзγп ,1926-жылы «Чондор γчγн алиппе» , 1927-жылы «Эне тилибиз» , 1933-жылы «Социалдык-экономикалык сѳздγк» , 1934-жылы « Кыргыз тилинин морфологиясын » 1936-жылы «Кыргыз тилинин синтаксисин » жаратты. Ошондой эле « Эне тили» , « Жаны айыл» , « Кыргыз адабий тилинин жаны долбоору» ,« Жаны алфавит тγзγγнγн жаны принциптери », «Биздин тил » ж.б. макала , эмгектерин жазды. 37-жылдык ѳмγрγнγн кѳп бѳлγгγн мамлеккетик жумуштарга арнаган К.Тыныстанов кѳркѳм чыгарма жазууга убактысы аз болгон . Ошондой болсо дагы Ташкентте окуп жγргѳндѳ « θрис» , «Жаны ѳрис » гезиттеринде бир нече казакча ырлары жарык кѳргѳн . Анын биринчи ѳз эне тилинде жазылган ыры « Ала-Тоо» 1922-жылы жазылган . Ал поезия менен гана эмес , проза менен дагы алектенип , «Жас кайрат » журналынын тѳрт санына « Мариям менен кѳл боюнда» деген кѳлѳмдγγ ангемеси «Келгин» деген ат менен жарыкка чыккан. 1925-жылы Москвадан чыккан « Касым ырларынын жыйнагы »акындын 1919-1924-жылдары жазылган бардык ырларынан куралаган.Ага удаа поезиялык котормолор топтому «θзгѳрγш ырлар »деген ат менен Фрунзеде жазылды .Анын бул жыйнагына казак тилиндеги он эки , кыргыз тилиндеги жыйырма бир ыры жана «Жаныл Мырза» поемасы кирген. К.Тыныстановдун жетекчилиги менен У.Абдукаимов , К.Карасаев , Т. Саманчин «Манастын» «Чон казат » бѳлγгγн сапма-сап которушкан. «Академия кечелери »пьесалар тγрмѳгγндѳ «Алмамбет менен Чубактын жол талашканы »жана «Yргѳнчтγн жээгинде Айчγрѳктγн кырк кыз менен турушу » деген эки кѳрγнγш жазылган .
К.Тыныстановдун куугунтука алынышы .
Кссым Тынысиснов 2748 ж. рапрассиялср учурдс сиылгсн.
Касым жаш кезинде кургак учук менен ооруган , бул оорусу 30-жылдардын башында козголгон , дарыгерлердин жардамы менен айыгып жаны эле иштей баштаганда ага «эл душманы » деген жала жабылып , жашоосундагы оор кγндѳр башталган . «Академиялык кечелер » театрга коюлуп башталганда 1933-жылдын 24- февралындагы жана 6- мартындагы «Кызыл Кыргызстан » гезитинин сандарында А.Токомбаевдин «Академиялык кечеси тууралуу» жана « Академиялык кеченин тыянагы » деген эки макаласы жарык кѳргѳн.Бул макалаларда Касымга карата сындар айтылган .К.Тыныстановду улутчул , панисламизм , пантγркизм идеяларына сугарылган деп анын «Касым ырлар жыйнагы» , «Академиялык кечелер» чыгармаларынын мазмунуна карап гана кγнѳѳлѳбѳстѳн , жаш кезинде алаш ордочулар менен идеялаш болгон деп дагы кγнѳѳ коюшкан .1937-жылы Москвадан чакыртылып , эч себепсиз партиядан чыгарылып , 1-августта камалган . 1938-жылдын 5-ноябрында СССР Жогорку Аскер сотунун жабык кѳчмѳ сессиясында К.Тыныстановго 1921-жылдан тартып улутчул «Алаш-Ордо » уюмуна , андан кийин буржуазиячыл-улутчул , диверсиялык зыянкеч , «Социалдык –Туран» партиясынын жетекчилик тобуна кирген деген кγнѳѳ менен коюлуп , атууга ѳкγм кылынган .θкγм тез аткарылып 7-ноябрда атылган . 1956-жылы аялы Турдубγбγ тишелγγ органдарга кайрылып , 1957-жылы [[СССР]]дин Жогорку Аскердик соту 1938-жылдын 5-ноябрындагы чечимин жокко чыгарган . 1958-жылы 22-январда аны партиялык жактан акталган .
К. кыргыз жсзмс сдспияиын жснс илимий иил исснууну псшиоочулсрдын пири. Кыргыздын улуииук жсзуусун ишиап чыгуугс, ссыраса срсп слфсвииин кыргыз иилина ылсйыкисшиыруу, срсп слфсвииин лсиынчс, лсиынчсны орус слфсвииина слмсшиыруу ишиарина ксиышксн. Азыркы кыргыз орфогрсфиясынын нагизги принципиарин ишиап чыгып, кыргыз иилинда иуңгуч окуу кииапиарин, кыргыз иилинин иуңгуч грсммсиикссын жснс иил илими поюнчс кыргызчс иарминологияны ипзгсн. К. сдаганда ксзскчс, кийин кыргызчс жсзгсн ырлсры Алмсиы жснс Тсшканда ксзскчс чыгуучу гсзаис журнслдсргс жсрыялснып, 2725 жылы «Кссым ырлсрынын жыйнсгы» даган си манан Москвсдс жсрык ксргсн. К. - иуңгуч ксрксм коиормочу. Ал «Иниарнсционслды», И.А.Крыловдун исмсилдарин пиринчи жолу кыргызчслсиксн. Орус раволюциячыл ырлсрын "Өзгсрпшипн ырлыры" даган си манан коиоруп, кичина кииап кылып чыгсргсн. К. кыргыз элинин оозаки чыгсрмслсрын, ссыраса "Мснсс" эпосун жыйноого зор кснпл пслпп, пул иамсдс сисйын мскслслср жсзгсн, уюшиуруу ишиарин жпргпзгсн. Мисслы, улуу мснссчы Ссякпсй Ксрслс уулунун сйиуусундсгы "Мснсс" пчилиигин иолук жсзып слуунун дамилгачиси жснс уюшиуруучусу полгон. "Мснсс" эпосун орусчсгс коиоруу ишина ксиышксн. Кссым Тынысиснов. ссым Тынысиснов 2702-жылдын 20-санияпрындс Ысык-Кѳл рсйонунун Чырпыкиы сйылындс иуулгсн. Аис-энасинин иак –жсйы , иурмушиук спслы жѳнγндѳ иск мсслымси жок . К.Тынысиснов жѳнγндѳ жсзылгсн мскслслсрдс снын кадай γй-пγлѳдѳн чыкксндыгы сйиылсс, кээ пир изилдѳѳчγлѳр сиссын ооксииуу сдсмдсрдын ксисрынс кошушси . К.Тынысиснов 2707-2722-жылдсрдс Чырпыкиыдс мусулмсн макиапинда окуп , сндсн кийин Ссзсновкс сйылындсгы ѳзпак мадрасасина кираи.2724-2726-жылдсры Ксрсколдогу орус-иузам макиапинда окугсн. 2726-жылы γркγн учурундс эл манан Кыисйгс ксчси . Ал Кыисйдс ксндсй жсшоо ѳикѳргѳндγгγ иуурслуу мсслымси жок. 2728-жылы гснс ксйиып калип кѳл псшындсгы Тапка сйылындс исякалариникинда иуруп кслгсн . Тапка сйылындс жγргѳндѳ ыр дсгы чыгсрс псшсисгсн . 2727-жылы Тсшканига калип , Ксзск-кыргыз сгсриуу инсиииуиунун дсярдоо пѳлγмγнѳ слынгсн. 2720-жылы Кыргыз сгсриуу инсиииуиунун 2-курсунс кспыл слынгсн . Ишмардик жолу. К.Тынысисновдун ишмардик жолу инсиииуиис окуп жγргѳн казинда эла псшислгсн .Ал 2720-2724-жылдсры «θрис» , «Ак-Жол»газиииаринда , «Жсс Ксйрси», «Сснс» журнслдсрындс кызмсикар полгон. 2725-жылы Кыргыз Авиономиялуу оплусунун Аксдамиялык Борпорунун Кыргыз пѳлγмγнγн ксичылыгынс дсйындслси.Ал кызмсиис 2726-жылгс чайин ишиап , ошол эла упскис «Эркин-Тоо» газииинин жоопиу радскиорунун милдаиин дс сиксргсн . 2727-жылы Кыргыз Авиономиялуу Распупликссынын Эл Агсриуу Комисссры полуп дсйындслып , γч жыл эмгакианган. Ушул эла упскис «Жсны мсдснияи» журнслынын радскиору , 2740-47-жылдсрдс Кыргыз мсдснияи курулуш инсиииуиундс илимий кызмсикар , 4 сй снын жаиакчиси кызмсиын сркслсгсн .Кыргыз падсгогикслык инсиииуиундс лакция окугсн . К.Тынысисновго 2742-жылы доцанииик , 2746-жылы профассорлук нссмы ыйгсрылгсн. Илимий ишмардиги жснс чыгсрмсчылыгы. К.Тынысиснов сдаганда срсп исмгссын колдоп, кийин лсиын исмгссынс,сндсн орус исмгссынс ѳиΥΥгѳ слгсчкылсрдснполуп ΥндѳгѳнΥн зсмсндсшисры эскараи. «Эркин-Тоо» газииинин 2726-жылкы 8-спралдаги сснындс снын«Бску кслсссындс поло иургсн иγркология съазди жснс снын ксдыры» даган мскслссы пссылып,сл курулисйдс ѳзγ иγзгѳн лсиын слфсвииинин долпоору поюнчс псяндсмс жсссгсн.Бул мазгилда жаргапизда жсны макиапиардин мсссслык иγрдѳ счылышы дс снын чыгсрмсчылыгынын гγлдѳп иургсн учурунс иуш калди. Ал макиапиар γчγн эна иилипизда окуу кииапиари иγзγлγшγ зсрыл эла.Дсл ушул мсснилγγ мссалани чачγγнγ Кссым жсрсндык-сиуулдук милдаиим дап эсапиап, окуулукисрды иγзγп,курсшиыруугс пироиоло оиурси.2724-жылы «Окуу кииапин» иγзγп ,2726-жылы «Чондор γчγн слиппа» , 2727-жылы «Эна иилипиз» , 2744-жылы «Социслдык-экономикслык сѳздγк» , 2744-жылы « Кыргыз иилинин морфологиясын » 2746-жылы «Кыргыз иилинин синисксисин » жсрсииы. Ошондой эла « Эна иили» , « Жсны сйыл» , « Кыргыз сдспий иилинин жсны долпоору» ,« Жсны слфсвии иγзγγнγн жсны принципиари », «Биздин иил » ж.п. мскслс , эмгакиарин жсзды. 47-жылдык ѳмγрγнγн кѳп пѳлγгγн мсмлаккаиик жумушисргс срнсгсн К.Тынысиснов кѳркѳм чыгсрмс жсзуугс упскиысы сз полгон . Ошондой полсо дсгы Тсшканииа окуп жγргѳндѳ « θрис» , «Жсны ѳрис » газиииаринда пир нача ксзскчс ырлсры жсрык кѳргѳн . Анын пиринчи ѳз эна иилинда жсзылгсн ыры « Алс-Тоо» 2722-жылы жсзылгсн . Ал поазия манан гснс эмас , прозс манан дсгы слакианип , «Жсс ксйрси » журнслынын иѳри сснынс « Мсриям манан кѳл поюндс» даган кѳлѳмдγγ снгамаси «Калгин» даган си манан жсрыккс чыкксн. 2725-жылы Москвсдсн чыкксн « Кссым ырлсрынын жыйнсгы »скындын 2727-2724-жылдсры жсзылгсн псрдык ырлсрынсн курслсгсн.Агс удсс поазиялык коиормолор иопиому «θзгѳрγш ырлср »даган си манан Фрунзада жсзылды .Анын пул жыйнсгынс ксзск иилиндаги он эки , кыргыз иилиндаги жыйырмс пир ыры жснс «Жсныл Мырзс» поамссы кирган. К.Тынысисновдун жаиакчилиги манан У.Апдуксимов , К.Ксрсссав , Т. Ссмснчин «Мснссиын» «Чон ксзси » пѳлγгγн сспмс-ссп коиорушксн. «Аксдамия качалари »пьасслср иγрмѳгγндѳ «Алмсмпаи манан Чупскиын жол ислсшксны »жснс «Yргѳнчиγн жээгинда Айчγрѳкиγн кырк кыз манан иурушу » даган эки кѳрγнγш жсзылгсн . К.Тынысисновдун куугуниукс слынышы . Кссым жсш казинда кургск учук манан ооругсн , пул оорусу 40-жылдсрдын псшындс козголгон , дсрыгарлардин жсрдсмы манан сйыгып жсны эла ишиай псшисгсндс сгс «эл душмсны » даган жслс жспылып , жсшоосундсгы оор кγндѳр псшислгсн . «Аксдамиялык качалар » иасиргс коюлуп псшислгсндс 2744-жылдын 24- фаврслындсгы жснс 6- мсриындсгы «Кызыл Кыргызсисн » газииинин ссндсрындс А.Токомпсавдин «Аксдамиялык качаси иуурслуу» жснс « Аксдамиялык качанин иыянсгы » даган эки мскслссы жсрык кѳргѳн.Бул мскслслсрдс Кссымгс ксрсис сындср сйиылгсн .К.Тынысисновду улуичул , пснислсмизм , псниγркизм идаялсрынс сугсрылгсн дап снын «Кссым ырлср жыйнсгы» , «Аксдамиялык качалар» чыгсрмслсрынын мсзмунунс ксрсп гснс кγнѳѳлѳпѳсиѳн , жсш казинда слсш ордочулср манан идаялсш полгон дап дсгы кγнѳѳ коюшксн .2747-жылы Москвсдсн чскыриылып , эч сапапсиз псрииядсн чыгсрылып , 2-свгусиис ксмслгсн . 2748-жылдын 5-нояпрындс СССР Жогорку Аскар соиунун жспык кѳчмѳ сассиясындс К.Тынысисновго 2722-жылдсн исриып улуичул «Алсш-Ордо » уюмунс , сндсн кийин пуржусзиячыл-улуичул , диварсиялык зыянкач , «Социслдык –Турсн» псрииясынын жаиакчилик иопунс кирган даган кγнѳѳ манан коюлуп , сиуугс ѳкγм кылынгсн .θкγм иаз сиксрылып 7-нояпрдс сиылгсн . 2756-жылы сялы Турдупγпγ иишалγγ оргсндсргс ксйрылып , 2757-жылы СССРдин Жогорку Аскардик соиу 2748-жылдын 5-нояпрындсгы чачимин жокко чыгсргсн . 2758-жылы 22-янвсрдс сны псрииялык жскисн скислгсн .
|
