|
'''Механика''' ([[Грек тили|гр]]. median ike — [[Машина|машиналар]] жөнүндө [[илим]], [[машина]] жасоо өнөрү) — материалдык нерселердин мех. кыймылы жанa алардын өз ара аракеттениши жөнүндөгү нлим.
Нерселердин же алардын бөлүктөрүнүн мейкиндиктеги абалынын өзгөрүүсү мех. кыймыл деп аталат. Ага табияттын ([[планета]], [[жер кыртышы]], суюктук, [[газ]], [[Молекула|молекуланын]]) ж-aжанa [[Техника|техниканын]] ар түрдүү кыймылдары мисал болот.
Жалпысынан М.Механика деп [[Ньютон, Исаак|Ньотондун]] механика закондоруна негизделген классикалык М.Механика альшат. Анын негизги максаты - жарык ылдамдыгынан аз [[ылдамдык|ылдамдыкта]] кыймылдаган материалдык нерсенин (элементардык бо- лүкчөлөрдөн башка) кыймылын изилдөө. Ылдамдыгы жарык ылдамдыгы- наылдамдыгына жакын нерселердин кыймылы салыштырмалуулук теориясында, ал эми элементардык бөлүкчөлөрдүн кыймылы ж-aжанa атомдордун ичиндеги кубулуштар [[Кванттык химия|квант механикасында]] каралаткаралат. М-даМеханикада реалдуу нерселердин айрым касиеттерин туюндура турган материалдык чекит, абс. катуу нер-нерсе се ж-aжанa туташ өзгөрмөлүү чөйрө деген [[Абстрактуу түшүнүк|абстракттуу]] түшүнүктөр киргизилет. Ушуга ылайык М.Механика материалдык чекиттин. материалдык чекиттер системасынын, абс. катуу нерсенин, туташ чөйрөнүн М-сыМеханикасы болуп айырма- ланатайырмаланат. Изилденүүчү маселелердин мүнөзүнө карата М.Механика статика, кинематика ж-aжанa динамика бөлүмдөрүнө ажыратылат.
М-нынМеханиканын маселелерин чечүүдө матем. методдор м-пменне эксперимент изилдөөлөр кеңирпкеңири колдонулат. Мех. кыймыл баш ийүүчү негизги закондор м-нменен принциптер жалпы, б. а. теориялык М-даМеханикада окулат. М-нынМеханиканын өз алдынча маанилүү бөлүмдөрү: терме- лүүлөртермелүүлөр теориясы, тец салмактуулук-тең тунсалмактуулуктун туруктуулугу, кыймылдын туруктуулук теориясы, гироскоп теориясы, массасы өзгөрмө нерселердин механикасы, автоматтык жөндөө теориясы теориясы, сокку теориясы ж. б. М.Механика физиканын башка бөлүмдөрү, [[астрономия]] м-нменен тыгыз байланышта болуп, техниканын ил. негиздеринин бирипбирин түзөт.
Механик анын негизги түшүнүктөрү. Кыймылдын [[Кинематика|кинематикалык]] чендери катары чекит үчүн— ылдамдык м-н ылдамдануу, катуу нерселер үчүн — алга умтулма кыймылдын ылдамдыгы ж-a ылдамда- нуусу ж-a айлануу кыймылдын бурчтук ылдамдыгы, бурчтук ылдамдануусу алынат. Нерселердин мех. оз ара аракеттеништери куч м-н ченелет. Нерсенин кыймылы ага аракет кылган күчтөргө ж-a анын [[инерция]]- луулугуна жараша болот. Катуу нер- сенпн инерциялуулугу масса ж-а [[инерция]] моменттери м-н, суюктук ж-а газдын инерциялуулугу тыгыз- дык м-н мүнөздөлөт. Кыймылдын ди- намикасы ж-а күчтүн аракети кыймыл саны, кинетикалык энергия, [[Импульс (физикада)|куч импульсу]] ж-а жумуш деген түшү- нүктөр м-н туюнтулат.
М-нын негизин [[Ньютон, Исаак|Ныотондун]] механика закондору түзөт. Мындан тышка- ры туташ чөйрөлөрдүн касиеттерин түшүндүрүүчү закондор (Гук закону ж. б.) колдонулат. М-лык байла- ныштар м-н чектелген системалар- дын тец салмактуулугу м-н кыймылы механиканын вариациялык прин- циптерине негизделген методдор м-н изилденет.
М.— байыркы илимдердин бири. М. ж-дөгү алгачкы натурфилософиялык эмгектер, «М.» деген терминдин өзү [[Аристотель|Аристотелдин]] ысмына байланыштуу. Курулуш механикасынын талабы б-ча М-нын статика бөлүмү биринчи өнүгүүгө баштайт. [[Архимед|Архимеддин]] күчтөрдү кошуу, [[рычаг]], момент, массанын оордук борбору жөнүндөгү эмгектери статиканын ил. негизин түзгөн. И. Неморарий (13-к.), [[Леонардо да Винчи]] (15-к.), П. Вариньон (17-к.), Л. Пуан- со (19-к.) ж. б. окумуштуулар М-нын статика бөлүмүн андан ары өркүн- дөткөн.
М-нын кыймыл ж-дөгү бөлүмүн б. з. ч. [[Аристотель]], [[Птолемей]] аныкта- ган, бирок алардын теориялары бо- жомолдуу болгон. 15—17-к-дарда [[Европа|Европада]] кол өнерчүлүктүн, о. ж. он- дүрүшүнүн, соода ж-а аскер ишинин өөрчүшү динамиканын ил. негизде- рин иштеп чыгууга түрткү берди. Н. [[[[Коперник, Николай|Коперник]]]], И. [[[[Кеплер Иоганн|Кеплер]]]], Г. [[Галилей Галилео|Галилей]], Р. [[Декарт, Рене|Декарт]], X. Гюйгенстин эмгектери М-ны эксперименттик ж-а теория- лык далилдөөлөргө байытты. М. б-ча зор изилдеөлөр И. Нъютонго таан- дык. Ал ачкан үч закон классикалык М-нын негизин түздү. 18-к-дан баштан материалдык чекиттин, материалдык чекиттер ж-а катуу нерселер снстемасынын, о. эле асман М-сынын маселелерин чечүүнүш аналит. ме- тоддору өнүгө баштады. Туташ чой- рө М-сы аналит. методдорду колдо- нууга, идеал суюктуктардын [[Гидpодинамикa|гидро- дпнамикасыньш]] негизги теориясын шптеп чыгууга алып келди. Бул тарпан б-ча Л. Эйлер, Д. Бернулли, Д'Аламбер ж. б-дын эмгектери зор. М. В. [[Ломоносов Михаил Васильевич|Ломоносов]] туташ чойрө б-ча заттын сакталуу законун ачкан. М- яш негизги проблемасын ж-a кый- мылдын тең салмактуулугун, турук- туулугун изилдоөдо Ж. Л. [[Лагранж Жозеф Луи|Лагранж]], Н. Е. [[Жуковский Николай Егорович|Жуковский]], А. М. [[Ляпунов Александр Михайлович|Ляпунов]] ж. б. бпр топ таасирдүү жыйынтык- ка келишкен. М-нын туташ чөйрө б-ча серпилгичтик теңдемесин Л. Навье, О. Коши, С. Пуассон, А. Сен- Венан, М. В. Остроградский, Г. Кирхгоф ж. б. окумуштуулар аныктаган. йО-к-дан баштап М-нын жацы бөлүм- дөрү онүго баштады.
М-нын азыркы негизги проблемасына сызыктуу эмес термелүү тео- рпясы, катуу нерселердин [[Динамика (механикада)|динамика- сы]], туруктуу кыймыл теориясы, о. зле массасы өзгөрмө нерселердин М-сы кирет. М-нын ар түрдүү бөлүм- лөрүн изилдоо иштерн ун-ттерде, жог. окуу жайларында, [[СССР]] ИАнын [[Механика]] проблемалары ин-тунда жүргүзүлөт.
== Колдонулган адабияттар ==
Кыргыз Совет Энциклопедиясынын Башкы редакциясы. "4 том" Фрунзе 1979
[[Категория:Механика]]
|
