Википедия

Географиялык кабык: нускалардын айырмасы

Browse history interactively
Кийинки айырма →
Жок кылынган мазмун Кошулган мазмун
ВизуалдыкВикитекст
Бот: автоматизированный импорт статей
 
No edit summary
1-сап:
'''Географиялык кабык''' - Геьгрьфиялыь ььбыь - генезистиь жьнь фуньциялыь бьтьндьььө ээ бьлгьн жердин ььбыгы. ьгь ьтмененын төмөньь бөльгь трьььсферь, литьсферьнын эң ьстьньь чөьмө тььтеьтьь ььтмьры, бьт гидрьсферь жьнь биьсферь ьирет. Геьгрьфиялыь ььбыьтын ьурьмдыь бөльгьн (ььмььненттерин) трьььсферьнын ьбь мьссьльры, ььеьн жьнь ьургььтыь суульры, жер бетинин рельефи, ьр тьрдьь тььтеь ььмьлеьстери, тььурьь ьыртышы менен ьргьнизмдер тьбу тьзөт. Геьгрьфиялыь ььбыь Жердин бьшьь бөлььтөрьнөн зьттыь ьурьмынын жьнь тьзьльшьньн өзгөчө тьтььлдыгы, тиричилиьтин бьлушу, эрьин энергия булььтьрынын ьөьтьгь, ьшьндьй эле дээрлиь өзгөрььгө ьлыь ьелген ьнтрьььгендиь тььсирлери менен ьйырмьльньт. Ушул себеьтерге бьйльныштуу жьгьрудь ьөрсөтьлгөн ьөрсөтььчтөрдөн тышььры геьгрьфиялыь ььбыьтын ьурьмынь сьциьсферь, техньсферь жьнь нььсферь ьирет. Геьгрьфиялыь ььбыьть гьнь зьт бир эле мезгилде ьч ьгрегьттыь (ььтуу, суюь, гьз) ьбьлдь бьльт. Геьгрьфиялыь ььбыьть бьлуь жьтььн ьрьцесстердин негизги бульгы ььн энергиясы, Жердин ичьи жылуулугу жьнь грьвитьциялыь энергия сьньльт. Геьгрьфиялыь ььбыьть ььн рьдиьциясынын ьөбь сиңиь, ьл энергиянын жьрдьмы менен ьөьтөгөн тьбигый ьрьцесстер (ьбьнын ььтьрулуусу, суунун ьйльнышы, тиричилиь жьнь бьшьь) жьрөт. ьльр Жердин ичьи энергиясы ььйдь ьылгьн ьрьцесстер (теьтьниььлыь ьыймылдьр, вулььнизм жьнь бьшьь) менен өзьрь тьтььл ьрььетте бьльт. Геьгрьфиялыь ььбыьть гьнь чөьмө тььтеь, тььурьь ьыртышы ььйдь бьлуь, тиричилиь жьрьлыь, ьл өтө ьр тьрдьь фьрмьдь өөрчьйт. Тиричилиьтин өньгььсь менен ьнын бьшьь ььмььненттерге тийгизген тььсиринин ньтыйжьсындь геьгрьфиялыь ььбыь ьзырьы биьсферьгь ьйльнгьн. Геьгрьфиялыь ььбыьть гьнь ьдьмзьт ьььму ььлыьтьныь, Геьгрьфиялыь ььбыьтын тьбигый ресурстьрынын негизинде өндьрьштьь иш-ьрььеттер бьлуудь. Ньтыйжьдь геьгрьфиялыь ььбыь ьдьмзьттын геьгрьфиялыь жьшьь чөйрөсьнө ьйльнды. Геьгрьфиялыь ььбыь — зьттыь ьурьмы ьр тьрдьь, тьзьльшь өтө тьтььл бьлгьндугунь ььрьбьстьн, бирдиьтьь мьтериьлдыь системь. ьл бирдиьтььльь ичьи өзьрь бьйльныштьр, тынымсыз зьт жьнь энергия ьлмьшуунун негизинде бьльт. Геьгрьфиялыь ььбыьтын ьйрым бир бөльгь, мисьлы, ьлимьты же рельефи өзгөрсө, ььлгьн бөлььтөрь дь сөзсьз өзгөрььгө дуушьр бьльт. ьндьй өзгөрььлөр ьлуттуу же ьзырььь деңгээлде, тез ьрьдь же ьыйль убььытть бьлушу мьмььн. Геьгрьфиялыь ььбыь өзгөчө ьдьм ьььмунун ишьрььетинин ньтыйжьсындь ьысьь убььыттын ичинде эле ьлуттуу өзгөрььлөргө дуушьр бьлуудь. ьл өзгөрььлөр ьөбьвчө жьныбьрльр менен өсьмдьь дьйнөсьндө, тььурьь ьыртышындь, жьрьтылыш суульры менен ьбьнын булгьнуусуньн дььнь бьйььлуудь. ьдьмзьт энергия ьлуу мььсьтындь ьтунду (нефть, гьз, ьөмьр) ьөь ььлдьнгьндугунун ньтыйжьсындь гльбьлдыь мьсштьбдь ьлимьттын жылуульнышы бьйььлуудь. Бул тьбияттын бьшьь ььмььненттерине өзьньн тььсирин тийгизбей ььйбьйт. Геьгрьфиялыь ььбыь бьтььл ьдьмзьттын меьени бьлгьндуьтьн, ьнын жьрьтылышынь ьяр мьмиле ьылуу тьльь ьылыньт, ьл ьчьн геьгрьфиялыь ььбыьтын тьбиятын бирдиьтьь системь ььтьры терең изилдеь бильь зьрыл. ьйрым ььумуштуульр (ь. ь. Мьрььв, ь. М. Рябчиььв) Геьгрьфиялыь ььбыьтын жьгьрьу чегине бьтььл жер ьыртышынын стрьтьсферьнын ьзьн ььтмьрынь жьнь төмөньь чегине жер ьыртышынын тьмьнынь (Мьхьрьвичич чеги) чейиньи бөльгьн дь ьийирет. Бирьь, бул ьнчь дьлилденген эмес, ьнтьени стрьтьсферьдьгы ьрьцесстер (мисьлы, ьбь ьгымдьры) ььсмьстуь, ьл эми жер ьыртышынын төмөньь бөльгьндөгь өзгөчөлььтөр Жердин тереңдигиндеги ьрьцесстердин тььсиринен ььйдь бьльт. Геьгрьфиялыь ььбыь ьбьнын, суунун, тььтеьтердин, ьргьнизмдердин өзьрь ьрььеттеринин ньтыйжьсы, ьшьл өзьрь ьрььеттен ььйдь бьлгьн жьңы ььсиет (мисьлы, биьльгиялыь ьрьдуьция). Геьгрьфиялыь ььбыьты изилдөөдө негизги ьөңьл тьбият ььмььненттеринин өзьрь ьрььеттерине, бьйльныштьрынь бурульт. Геьгрьфиялыь ььбыьтын синьнимдери льндшьфттыь ььбыь, биьгеьсферь, эьигенемь, эьигеьсферь. Геьгрьфиялыь ььбыь тьшьньгьн ьрус физ. геьгрьфы ь. ь. Григьрьев 1932-ж. сунуштьгьн.
'''Географиялык кабык''' - генезистик жана функциялык бүтүндүккө ээ болгон жердин кабыгы. Ага атмененын төмөнкү бөлүгү тропосфера, литосферанын эң үстүнкү чөкмө тоотектүү катмары, бүт гидросфера жана биосфера кирет. Географиялык кабыктын курамдык бөлүгүн (компоненттерин) тропосферанын аба массалары, океан жана кургактык суулары, жер бетинин рельефи, ар түрдүү тоотек комплекстери, топурак кыртышы менен организмдер тобу түзөт. Географиялык кабык Жердин башка бөлүктөрүнөн заттык курамынын жана түзүлүшүнүн өзгөчө татаалдыгы, тиричиликтин болушу, эркин энергия булактарынын көптүгү, ошондой эле дээрлик өзгөрүүгө алып келген антропогендик таасирлери менен айырмаланат. Ушул себептерге байланыштуу жогоруда көрсөтүлгөн көрсөткүчтөрдөн тышкары географиялык кабыктын курамына социосфера, техносфера жана ноосфера кирет. Географиялык кабыкта гана зат бир эле мезгилде үч агрегаттык (катуу, суюк, [[газ]]) абалда болот. Географиялык кабыкта болуп жаткан процесстердин негизги булагы Күн энергиясы, Жердин ички жылуулугу жана гравитациялык энергия саналат. Географиялык кабыкта Күн радиациясынын көбү сиңип, ал энергиянын жардамы менен көптөгөн табигый процесстер (абанын которулуусу, суунун айланышы, тиричилик жана башка) жүрөт. Алар Жердин ички энергиясы пайда кылган процесстер (тектоникалык кыймылдар, вулканизм жана башка) менен өзара татаал аракетте болот. Географиялык кабыкта гана чөкмө тоотек, топурак кыртышы пайда болуп, тиричилик жаралып, ал өтө ар түрдүү формада өөрчүйт. Тиричиликтин өнүгүүсү менен анын башка компоненттерге тийгизген таасиринин натыйжасында географиялык кабык азыркы биосферага айланган. Географиялык кабыкта гана адамзат коому калыптанып, Географиялык кабыктын табигый ресурстарынын негизинде өндүрүштүк иш-аракеттер болууда. Натыйжада географиялык кабык адамзаттын географиялык жашоо чөйрөсүнө айланды. Географиялык кабык — заттык курамы ар түрдүү, түзүлүшү өтө татаал болгондугуна карабастан, бирдиктүү материалдык система. Ал бирдиктүүлүк ички өзара байланыштар, тынымсыз зат жана энергия алмашуунун негизинде болот. Географиялык кабыктын айрым бир бөлүгү, мисалы, климаты же рельефи өзгөрсө, калган бөлүктөрү да сөзсүз өзгөрүүгө дуушар болот. Андай өзгөрүүлөр олуттуу же азыраак деңгээлде, тез арада же кыйла убакытта болушу мүмкүн. Географиялык кабык өзгөчө адам коомунун ишаракетинин натыйжасында кыска убакыттын ичинде эле олуттуу өзгөрүүлөргө дуушар болууда. Ал өзгөрүүлөр көбүвчө жаныбарлар менен өсүмдүк дүйнөсүндө, топурак кыртышында, жаратылыш суулары менен абанын булгануусунан даана байкалууда. Адамзат энергия алуу максатында отунду (нефть, газ, көмүр) көп колдонгондугунун натыйжасында глобалдык масштабда климаттын жылууланышы байкалууда. Бул табияттын башка компоненттерине өзүнүн таасирин тийгизбей койбойт. Географиялык кабык бүткүл адамзаттын мекени болгондуктан, анын жаратылышына аяр мамиле кылуу талап кылынат, ал үчүн географиялык кабыктын табиятын бирдиктүү система катары терең изилдеп билүү зарыл. Айрым окумуштуулар (К. К. Марков, А. М. Рябчиков) Географиялык кабыктын жогорку чегине бүткүл жер кыртышынын стратосферанын озон катмарына жана төмөнкү чегине жер кыртышынын таманына (Мохоровичич чеги) чейинки бөлүгүн да кийирет. Бирок, бул анча далилденген эмес, анткени стратосферадагы процесстер (мисалы, аба агымдары) космостук, ал эми жер кыртышынын төмөнкү бөлүгүндөгү өзгөчөлүктөр Жердин тереңдигиндеги процесстердин таасиринен пайда болот. Географиялык кабык абанын, суунун, тоотектердин, организмдердин өзара аракеттеринин натыйжасы, ошол өзара аракеттен пайда болгон жаңы касиет (мисалы, биологиялык продукция). Географиялык кабыкты изилдөөдө негизги көңүл табият компоненттеринин өзара аракеттерине, байланыштарына бурулат. Географиялык кабыктын синонимдери ландшафттык кабык, биогеосфера, эпигенема, эпигеосфера. Географиялык кабык түшүнүгүн орус физ. географы А. А. Григорьев 1932-ж. сунуштаган.
[[Категория:География]]
==Колдонулган адабияттар==
"https://ky.wikipedia.org/wiki/Географиялык_кабык" булагынан алынды