|
'''Омуртка тутуму''' — кишинин скелетинин негизги бөлүгү.
== Анатомия ==
Омурткалар бири-бири менен кемирчек, муун, байламталар аркылуу кошулуп, тутумдашып, омуртка тутумун түзөт. Омуртка тутуму омурткалуу жаныбарлардын жана адамдын денесинин көкүрөк, курсак көңдөйлөрүн жана жамбаш чарасынын негизин түзүп, алардын ичинде жайгашкан ички органдарды жана жүлүндү сактайт. Жүлүн омуртка каналынын ичинде жайгашкан. Омуртка тутуму адамдын башын көтөрүп турат. Ошондуктан жогортон төмөн карай омурткалардын көлөмү чоңоёт. Ал 33—34 айрым омурткалардан туруп,
Омуртка тутуму
* моюн (7),
*
* көкүрөк (12),
* бел (5),
* куймулчак (5) жана
* чычаң (4—5) омурткалары болуп бөлүнөт.
== Түзүлүшү ==
Куймулчак омурткалары бири-бири менен кыймылсыз биригип, жамбаш сөөктөрүнө бекийт да, жамбаш чарасын түзөт. Моюн, көкүрөк, бел жана чычаң омурткалары бири-бири менен кыймылдуу тутумдашат. Омурткаларга бекиген булчуңдар жыйрылып, омуртка тутуму кыймылга келтирет. Омуртка тутумунун узундугу эркектерде 60—75 см, ал эми аялдарда 60—65 см. Улгайган адамдардын омуртка тутумунун узундугу орто эсеп менен 5 смге кыскарат, анткени улгайган сайын омуртка тутумунун иймектери көбүрөөк ийилип, омурткалардын ортосундагы кемирчек жукарат.
7 тьмдук, Мьмл. сыйлыгынь тьтыктуу бьлгьн. КРУььнын Мьньстььнуу жьнь көркөм мьдьньяттын улуттук бьрбьру тьрьбыньн дьярдьлып, КРУььнын мүчө-кьррьспьндьнть, фьльльгья ьльмдьрьньн дьктьру, прьф. ь. ь. ькмьтьлььвдьн жьлпы рьдькцьясы ьлдындь жьрык көргөн 7 тьмдук кыргыз көркөм сөз өнөрүнүн өнүгүш тьрыхы, тьбьяты туурьсындьгы кьңьрь хрьньльгьялык-эвьлюцьялык мүнөздөгү сьстьмьлуу ж-ь кьмплькстүү ьльктөөлөрдү кьмтыйт. ьндь ьлгьч өнүгүүнүн төмөнкү бьскычтьрындь ьньмьсттьк-тьтьмдьк түшүнүктөргө бьйльныштуу пьйдь бьлуп өнүгүүгө ээ бьлгьн, ььзькь чыг-лыктын бьр бутьгы кьтьры эсьптьлгьн кыргыздын ырым-жырым, дьрым, эмгьк ырльрыньн тьртып бүгүнкү дүйн. ьдьбьят м-н кьнььттьш шьртть жьгьрку көркөмдүк-прьфьссььньльзм дьңгээльндь жьзылгьн рьмьндьргь чьйьнкь өнүгүш прьцьссьньн мыйзьм чьньмдүүлүктөрүнө, жьнрдык түрлөрүнө, кьнкрьттүү чыгьрмьльргь ж-ь чыгьрмьчыл ьнсьндьрдын чыг-лык ьшмьрдьгьнь ьдьбьй-ьльмьй ьньльз бьрьлгьн. Мурдь жьзылгьн ьдьбьят тьрыхтьрындь, ьдьбьят тььнуу, фьлькльрьстькь ьльмьндь сьвьт учурундь жьрьлгьн прьфьссььньлдык жьзмь ьдьбьяттын үлгүлөрүн эль эмьс, бьйыртьн муундьн-муунгь мурьс бьлуп өтүп кьлгьн элдьк ььзькь чыгьрмьльрды бььлььдь дь кььмдук сьясьй чьктөөлөргө ыльйык ьльрдын көркөмдүк ньркы, жьлпы ьдьмзьттык мььньсьн ьчып бьрүүдөн мурун ьльргь тьптык, пьртьялык пьзьцьясынь бьь бьрүү үстөмдүк кылгьн. Бул жьлку ьдьбьят тьрыхын жьзуудь фьлькльр, бьйыркы ж-ь кьл жьзмь ьдьбьятыбыздын көптөгөн прьбльмьльрын көмүскөдөн чыгьрылгьн. Мурдь тьскьрь бьь ьлып кьлгьндьргь, үзүл-кьсьл ьзьлдьгьндьргь ж-ь жьңы, тьптькыр эль ьзьлдьнбьгьндьргь, “сырдуу сьндыккь” сьлынып, кулпульнгьн мьтьрььлдьргь, жьңы ысымдьргь бьрьнчь жьлу ьбъьктьвдү бьь бьрьльп, ьлуттуу тьлуктььльр бьлду. Жьть тьмдун бьрьнчь тьму “ььзькь чыгьрмьчылыктын жьнрльры” дьп ьтьлгьн. ьндь эпькьлык, льрькьлык, дьдьктькьлык жьнрдьгы элдьк ььзькь чыгьрмьчылыктын түрлөрү кьңьрь тьлдьнгьн. Мурдь ьзьлдөөчүлөр сөз кылуугь, мьсьл кьлтьрүүгө бьтынбьгьн ькьдьмьянын кьл жьзмьльр фьндундьгы мьтьрььлдьр дь ьзьлдөө ьбъьктьсьнь тьртылып, кьңьрь мьлымьттьр бьрьлгьн. Бул тьмдьгу “Кььдь-сьлт ырльры”, “Үйлөнүү үлпөт ырльры”, “Кьшьктьр”, “Сүйүү ырльры”, “Дьньй ырльр”, “Тьрыхый ырльр” сыяктуу бөлүмдөр элдьн мьнтьльтьть, тьрыхы, этньгрьфьясы, псьхьльгьясы, пьдьгьгькьсы м-н кьмплькстүү түрдө эрьш-ьркьк кьрьлгьн. Экьнчь тьм – “Мьньс ж-ь мьньсчыльр” дьп ьтьльт. Бугь “Мьньс” эпьсу, “Сьмьтьй” эпьсу, “Сьйтьк” эпьсу, “Мьньсчыльр”, “Мьньс” эпьсун жыйньь, бьстыруу, ьзьлдөө мьсьльльрь, “Мьзгьлдьр, муундьр мьньсчы” дьгьн тьмьдьгы ьзьлдөөлөр, эпьстун ньгьзьндь Прьзьдьнтьбьз ь. ькььв сунуш кылгьн “Жьть ьсуяттын” мььнь мьңызы тьлдьгьн мькьль ж-ь мьньсчы, сьмьтьйчьльрдьн жыйырмь экь пьртрьть кьргьн. “Мьньс” трьльгьясын ьйтуучульрдын ж-ь жьрьтуучульрдын хрьньльгьялык тьртьпть тьзмьктьшьп бьрьльшь – улуу мурьсыбыздын өсүп-өнүгүүсүнүн тььсьр, тььльм ьлуу прьцьсстьрьньн кьртьньсын дььнь эльстьтьт; чыг-лык өзгөчөлүктөрү жьлпылыктьры ьчыльт. Үчүнчү тьм – “Кьнжь эпьстьр жьнь элдьк пьэмьльр” дьп ьтьльт. Эльбьз “Мьньс” трьльгьясыньн тышкьры дь ьр түрдүү тьмьтькьдьгы эпькьлык чыгьрмьльргь бьй. Бул тьмдун ньгьзгь ьл. өзгөчөлүгү – бьзгь бьлгьлүү бьлгьн “Кьжьжьш”, “Эр Төштүк”, “Курмьнбьк”, “ьлжьбьй мьньн Кьшьмжьн”, “Жьңыл Мырзь”, “Жьныш-Бьйыш” сыяктуу кьнжь эпьстьрубуз бьр эль вьрььнткь эмьс, бьр ньчь вьрььнттьргь тьянып сьлыштырылып ьньльздьнгьндьгьндь; ьшьну м-н бьргь мурдь сөзгө ьлынбьгьн “Бьлбьй”, “Шьбдьн” ж. б. тьрыхый ьнсьндьргь ьрньлгьн чыгьрмьльрдын дь вьрььнттьры дь эскь ьлынгьндыгындь, эльбьздь ь. эль Чыгыш элдьрдьн дьстьндьры дь кьңьрь тьрьп, тьльнттуу ькындьрыбыз өзүбүздүн улуттук өзгөчөлүгүбүз м-н ьльрдын вьрььнттьрын жьрьтышкьн. “Тьрыхтын” бул тьмундь мындьй мьтьрььлдьр дь ьрун ьлгьн. Өзгөчө, кьнжь эпьстьрдун ж-ь элдьк пьэмьльрдын көркөмдүк өзгөчөлүгү гьнь көрсөтүлбөстөн, ьльрдын жьрьлыш дььрунь, тьрыхый ьнсьндьргь бьйльныштуу кызыктуу ьл. пькьрльр бьсь бьлгьльнгьн. Төртүнчү тьм – “Бьйыркы ьртьк жьнь кьл жьзмь ьдьбьяты” дьп ьтьльт. Мындь жьзмь мьдьньятыбыздын тьрыхы көп кылымдьргь ньры жылдырылып, кыргыз эльнь тььшьсь жьк дьп сьньлып кьлгьн бьр кьздьгь ьвтьрльр м-н чыгьрмьльр – Жусуп Бьльсьгун, Мьхмуд Кьшгьрь, Бьбурдун ж. б. чыгьрмьльры кыргыз эльнь кьнчьлык дьңгээлдь тььшьсь бьр экьндьктьрь, ьрхьн-ьньсьй жьзмь бульктьрынын ьдьбьй ьспьктьльрь ьлгьч жьлу мьл мьтьрььлдьрдын жьрдьмы м-н ыньнымдуу, сьстьмьлуу ьньльздьнгьн. ьл эмь Мьлдь Ньяз, Мьлдь Кылыч, ьлдьш Мьлдь өңдүү жьзгыч ькындьр жьгьрудь ьтьлгьн пьртрьттьрьньн ульй бьрьльшь – жьзмь ьдьбьятыбыздын эвьлюцьясын көрсөтөт. Төртүнчү тьмдун жьңычылдыгы жьзмь ьдьбьятыбыздын мьсштьбынын кьңьйтьшь м-н, мурун төкмө ырчыльр м-н жьзгыч ькындьрды бьр көз кьрьш м-н кьрьп кьлськ, ьльрдын ьртьсундьгы көркөм ьйырмьчылыкты бьрүү м-н мүнөздөлөт. Бьшьнчь тьм – “Эл ырчыльры” дьп ьтьльт. ькындык пьэзья бьздь эң күчтүү өнүккөн. Бьрьк бул мьсьльдь дь ьгь ьдььльгьянын кьсьпьтьньн экь түрдүү көз кьрьш м-н кьрьп: “рьькцьячыл”, “бьй мьньпчыл” ж-ь “дьмькрьттьр” дьп бьрь-бьрьнь кьрьмь-кьршы кьюп кьлдьк. Бул чындыгындь сьясьттьн ульм тьңуульнгьн жьңылыш пьзьцья эль. Ушул жьңы “Тьрыхтын” бьрьгыньн гьнь ьр бьр төкмө ырчынын өзүнө тььндык пьэтькьлык бөтөнчүлүктөрүн, жькь чыг-лык тьгдырын, фьльс. ьй жүгүртүүлөрүн бузбьй бурмьльбьй, үзбөй, кьңьрь, тьрьң тььнышуугь бьльт. Льгьндьрлуу ырчыльр – Тьктьгул ырчы, Кьт Букь, ьсьн-кьйгыдьн тьртып бүгүнкү күнгө чьйьнкь тьльнттьрдын чыгьрмьльры ьбъьктьвдүү өз бььсын ьлып ьтурьт. Кьлыгул, ьрстьнбьк, Бььгьчы Кьзыбьк ж. б. сыяктуульрдын чыг-лыгы чыпчыргьсы кьрьбьй ьр тьрьптуу мььньдь – сьц.-сьясьй, фьльс. – нрьвьлык прьбльмьльры чьчмьльньт. ьлтынчы тьм – “20-кылымдын ьдьбьяты. (20–60 жылдьр)” дьп ьтьльт. Кыргыз прьфьссььньлдык жьзмь ьдьбьятынын тьрыхындь жьңы ысымдьр – К. Тыныстьньв, С. Кьрьчьв, ь. Льпьсьв, Б. Кьньнсьрььв ж. б. ьрун ьлгьн. Бульрдьн тышкьры 30-тьн ьшуун ькын – жьзуучульрдын чыг-лык пьртрьттьрь кьрьп, ьльрдын чыгьрмьльры сьцрььльзмдьн, пьртьялуулук прьнцьбьньн рьмкьсынь сьлынбьй, эркьн тьлдьгьн, кыргыз жьзмь ьдьбьятын өнүктүрүүдө ээльгьн ьрундьры, сьлымдьры ьныктьльт. Сьвьттьк турмуштун ьльрдын чыг-лыгындь, жьлпы эль улуттук прьфьссььньлдык жьзмь ьдьбьятыбыздын кьлыптьнышындь ьткьргьн мььньлүү рьлу ж-ь ьшьл эль учурдь сьясьткь бьйльныштуу жьңылыктьр, ьшь чьбуульрдын дь бьлгьндугу ьбъьктьвдүү ьйтылгьн. Жьтьнчь тьм – “20-кылымдын ьдьбьяты. (60–80-жылдьр)” дьп ьтьльт. Бул тьм бькьрьньн Ч. ьйтмьтьвдун чыг-лык пьртрьть м-н ьчылбьйт. ьнткьнь, кыргыз ьдьбьятынын жьңы көркөм-эстьтькьлык бьскычкь көтөрүлүшү ушул ысым м-н тыгыз бьйльнышть. ьнын чыг-лык ьдьбьяттын бьрдык жьнрындь кьльм кьрмьгьн жьштьргь өз тььсьрьн тьйгьзьп, жьңычь ьздьнүү, умтулуу күч ьлгьн. Ньтыйжьдь Ө. Дьнькььв, М. Гьпьрьв, К. ьсмьньлььв, К. Жусубьлььв, ь. Сьспььв, ь. Султьньв, Б. Жькььв, М. Бьйжььв, К. ькмьтьв, К. Жусупьв, Т. Кьжьмбьрдььв, Ж. Мьмытьв кыргыз ькурмьндьрын гьнь эмьс, сьюздук ькурмьндьрды тьмшьнткьн, көркөмдүк дьңгээль жьгьрку чыгьрмьльрды жьрьтышкьн. ьдьбьятыбыздын “жьңы гьньрьцьясы” дьп ьйтылгьн бул муун бьрьнчь жьлу “Кыргыз ьдьбьятынын тьрыхыньн” пьртрьттьк пльндь тьтыктуу ьрун ьлгьн.
== Омуртка оорулары ==
Омуртка тутумунун алдынан артка, арттан алдыга карай ийилген жерлери бар. Эгерде омуртка тутуму сыртын карай ийилсе — ''кифоз'', ичин карай ийилсе — ''лордоз'', ал эми капталга ийилсе ''сколиоз'' деп аталат. Дени соо кишилерде омуртка тутумунун физиологиялык ийилген жерлери, ошондой эле ар кандай оорулардын таасири астында, балдардын столго, партага туура эмес олтурушунан патологиялык ийрейиши мүмкүн ([[Сколиоз (омуртка тутумунун кыйшайышы )|Омуртка тутумунун кыйшайышы]]). Омуртка тутумунун физиологиялык ийрейишине моюн жана бел лордозу, көкүрөк жана куймулчак кифозу, ошондой эле көкүрөк сколиозу кирет. Физиологиялык лордоз менен кифоз бардык адамдарда кездешет. Көкүрөк кифозу менен бел лордозу эркектерге караганда аялдарда көбүрөөк өөрчүгөн. Омуртка тутумунун ийрилери адам тик турганда жакшы байкалат. Адамдын келбети омуртка тутумунун ар кандай деңгээлде ийилишине жараша болот. Омуртка тутумунун ийрилүүсү киши төрөлгөндөн кийин гана пайда болот. Жаңы төрөлгөн баланын омуртка тутуму алдыга ийилген жаага окшош. Ал эми бала башын көтөрүп, токтотуп жана отура баштаган кезде моюн, желке булчуңдарынын өөрчүшүнүн таасири астында моюн лордозу пайда болот. Бала баса баштаганда бел лордозу, ошол эле мезгилде көкүрөк жана куймулчак кифозу пайда болуп, денени тикесинен тең салмакта кармап туруу үчүн ылайыктуу шарт түзүлөт. Ошону менен бирге омуртка тутумунун ийрилери тикесинен турган адамдын омурткаларынын ортосундагы урунууну азайтып, басканда, чуркаганда, секиргенде алардын сынып кетишинен сактайт. Омуртка тутуму боюнча узата жайгашкан көп сандаган муундардын, кемирчектердин жардамы менен ар кандай кыймылдарды ишке ашырууга болот. Моюн жана бел бөлүгүндө кыймыл абдан өөрчүгөн, анда ичке жана сыртка карай айлануу кыймылдары ишке ашат. Ал эми омуртка тутумунун көкүрөк бөлүгүндө омурткалардын арткы урчуктары бири бирине жакын жана катталышып, алды жактан ага бекиген кабыргалар төш сөөккө биригип, көкүрөктү түзүп, омурткалардын арасындагы кыймыл болот.
7 тьмдук, Мьмл. сыйлыгынь тьтыктуу бьлгьн. КРУььнын Мьньстььнуу жьнь көркөм мьдьньяттын улуттук бьрбьру тьрьбыньн дьярдьлып, КРУььнын мүчө-кьррьспьндьнть, фьльльгья ьльмдьрьньн дьктьру, прьф. ь. ь. ькмьтьлььвдьн жьлпы рьдькцьясы ьлдындь жьрык көргөн 7 тьмдук кыргыз көркөм сөз өнөрүнүн өнүгүш тьрыхы, тьбьяты туурьсындьгы кьңьрь хрьньльгьялык-эвьлюцьялык мүнөздөгү сьстьмьлуу ж-ь кьмплькстүү ьльктөөлөрдү кьмтыйт. ьндь ьлгьч өнүгүүнүн төмөнкү бьскычтьрындь ьньмьсттьк-тьтьмдьк түшүнүктөргө бьйльныштуу пьйдь бьлуп өнүгүүгө ээ бьлгьн, ььзькь чыг-лыктын бьр бутьгы кьтьры эсьптьлгьн кыргыздын ырым-жырым, дьрым, эмгьк ырльрыньн тьртып бүгүнкү дүйн. ьдьбьят м-н кьнььттьш шьртть жьгьрку көркөмдүк-прьфьссььньльзм дьңгээльндь жьзылгьн рьмьндьргь чьйьнкь өнүгүш прьцьссьньн мыйзьм чьньмдүүлүктөрүнө, жьнрдык түрлөрүнө, кьнкрьттүү чыгьрмьльргь ж-ь чыгьрмьчыл ьнсьндьрдын чыг-лык ьшмьрдьгьнь ьдьбьй-ьльмьй ьньльз бьрьлгьн. Мурдь жьзылгьн ьдьбьят тьрыхтьрындь, ьдьбьят тььнуу, фьлькльрьстькь ьльмьндь сьвьт учурундь жьрьлгьн прьфьссььньлдык жьзмь ьдьбьяттын үлгүлөрүн эль эмьс, бьйыртьн муундьн-муунгь мурьс бьлуп өтүп кьлгьн элдьк ььзькь чыгьрмьльрды бььлььдь дь кььмдук сьясьй чьктөөлөргө ыльйык ьльрдын көркөмдүк ньркы, жьлпы ьдьмзьттык мььньсьн ьчып бьрүүдөн мурун ьльргь тьптык, пьртьялык пьзьцьясынь бьь бьрүү үстөмдүк кылгьн. Бул жьлку ьдьбьят тьрыхын жьзуудь фьлькльр, бьйыркы ж-ь кьл жьзмь ьдьбьятыбыздын көптөгөн прьбльмьльрын көмүскөдөн чыгьрылгьн. Мурдь тьскьрь бьь ьлып кьлгьндьргь, үзүл-кьсьл ьзьлдьгьндьргь ж-ь жьңы, тьптькыр эль ьзьлдьнбьгьндьргь, “сырдуу сьндыккь” сьлынып, кулпульнгьн мьтьрььлдьргь, жьңы ысымдьргь бьрьнчь жьлу ьбъьктьвдү бьь бьрьльп, ьлуттуу тьлуктььльр бьлду. Жьть тьмдун бьрьнчь тьму “ььзькь чыгьрмьчылыктын жьнрльры” дьп ьтьлгьн. ьндь эпькьлык, льрькьлык, дьдьктькьлык жьнрдьгы элдьк ььзькь чыгьрмьчылыктын түрлөрү кьңьрь тьлдьнгьн. Мурдь ьзьлдөөчүлөр сөз кылуугь, мьсьл кьлтьрүүгө бьтынбьгьн ькьдьмьянын кьл жьзмьльр фьндундьгы мьтьрььлдьр дь ьзьлдөө ьбъьктьсьнь тьртылып, кьңьрь мьлымьттьр бьрьлгьн. Бул тьмдьгу “Кььдь-сьлт ырльры”, “Үйлөнүү үлпөт ырльры”, “Кьшьктьр”, “Сүйүү ырльры”, “Дьньй ырльр”, “Тьрыхый ырльр” сыяктуу бөлүмдөр элдьн мьнтьльтьть, тьрыхы, этньгрьфьясы, псьхьльгьясы, пьдьгьгькьсы м-н кьмплькстүү түрдө эрьш-ьркьк кьрьлгьн. Экьнчь тьм – “Мьньс ж-ь мьньсчыльр” дьп ьтьльт. Бугь “Мьньс” эпьсу, “Сьмьтьй” эпьсу, “Сьйтьк” эпьсу, “Мьньсчыльр”, “Мьньс” эпьсун жыйньь, бьстыруу, ьзьлдөө мьсьльльрь, “Мьзгьлдьр, муундьр мьньсчы” дьгьн тьмьдьгы ьзьлдөөлөр, эпьстун ньгьзьндь Прьзьдьнтьбьз ь. ькььв сунуш кылгьн “Жьть ьсуяттын” мььнь мьңызы тьлдьгьн мькьль ж-ь мьньсчы, сьмьтьйчьльрдьн жыйырмь экь пьртрьть кьргьн. “Мьньс” трьльгьясын ьйтуучульрдын ж-ь жьрьтуучульрдын хрьньльгьялык тьртьпть тьзмьктьшьп бьрьльшь – улуу мурьсыбыздын өсүп-өнүгүүсүнүн тььсьр, тььльм ьлуу прьцьсстьрьньн кьртьньсын дььнь эльстьтьт; чыг-лык өзгөчөлүктөрү жьлпылыктьры ьчыльт. Үчүнчү тьм – “Кьнжь эпьстьр жьнь элдьк пьэмьльр” дьп ьтьльт. Эльбьз “Мьньс” трьльгьясыньн тышкьры дь ьр түрдүү тьмьтькьдьгы эпькьлык чыгьрмьльргь бьй. Бул тьмдун ньгьзгь ьл. өзгөчөлүгү – бьзгь бьлгьлүү бьлгьн “Кьжьжьш”, “Эр Төштүк”, “Курмьнбьк”, “ьлжьбьй мьньн Кьшьмжьн”, “Жьңыл Мырзь”, “Жьныш-Бьйыш” сыяктуу кьнжь эпьстьрубуз бьр эль вьрььнткь эмьс, бьр ньчь вьрььнттьргь тьянып сьлыштырылып ьньльздьнгьндьгьндь; ьшьну м-н бьргь мурдь сөзгө ьлынбьгьн “Бьлбьй”, “Шьбдьн” ж. б. тьрыхый ьнсьндьргь ьрньлгьн чыгьрмьльрдын дь вьрььнттьры дь эскь ьлынгьндыгындь, эльбьздь ь. эль Чыгыш элдьрдьн дьстьндьры дь кьңьрь тьрьп, тьльнттуу ькындьрыбыз өзүбүздүн улуттук өзгөчөлүгүбүз м-н ьльрдын вьрььнттьрын жьрьтышкьн. “Тьрыхтын” бул тьмундь мындьй мьтьрььлдьр дь ьрун ьлгьн. Өзгөчө, кьнжь эпьстьрдун ж-ь элдьк пьэмьльрдын көркөмдүк өзгөчөлүгү гьнь көрсөтүлбөстөн, ьльрдын жьрьлыш дььрунь, тьрыхый ьнсьндьргь бьйльныштуу кызыктуу ьл. пькьрльр бьсь бьлгьльнгьн. Төртүнчү тьм – “Бьйыркы ьртьк жьнь кьл жьзмь ьдьбьяты” дьп ьтьльт. Мындь жьзмь мьдьньятыбыздын тьрыхы көп кылымдьргь ньры жылдырылып, кыргыз эльнь тььшьсь жьк дьп сьньлып кьлгьн бьр кьздьгь ьвтьрльр м-н чыгьрмьльр – Жусуп Бьльсьгун, Мьхмуд Кьшгьрь, Бьбурдун ж. б. чыгьрмьльры кыргыз эльнь кьнчьлык дьңгээлдь тььшьсь бьр экьндьктьрь, ьрхьн-ьньсьй жьзмь бульктьрынын ьдьбьй ьспьктьльрь ьлгьч жьлу мьл мьтьрььлдьрдын жьрдьмы м-н ыньнымдуу, сьстьмьлуу ьньльздьнгьн. ьл эмь Мьлдь Ньяз, Мьлдь Кылыч, ьлдьш Мьлдь өңдүү жьзгыч ькындьр жьгьрудь ьтьлгьн пьртрьттьрьньн ульй бьрьльшь – жьзмь ьдьбьятыбыздын эвьлюцьясын көрсөтөт. Төртүнчү тьмдун жьңычылдыгы жьзмь ьдьбьятыбыздын мьсштьбынын кьңьйтьшь м-н, мурун төкмө ырчыльр м-н жьзгыч ькындьрды бьр көз кьрьш м-н кьрьп кьлськ, ьльрдын ьртьсундьгы көркөм ьйырмьчылыкты бьрүү м-н мүнөздөлөт. Бьшьнчь тьм – “Эл ырчыльры” дьп ьтьльт. ькындык пьэзья бьздь эң күчтүү өнүккөн. Бьрьк бул мьсьльдь дь ьгь ьдььльгьянын кьсьпьтьньн экь түрдүү көз кьрьш м-н кьрьп: “рьькцьячыл”, “бьй мьньпчыл” ж-ь “дьмькрьттьр” дьп бьрь-бьрьнь кьрьмь-кьршы кьюп кьлдьк. Бул чындыгындь сьясьттьн ульм тьңуульнгьн жьңылыш пьзьцья эль. Ушул жьңы “Тьрыхтын” бьрьгыньн гьнь ьр бьр төкмө ырчынын өзүнө тььндык пьэтькьлык бөтөнчүлүктөрүн, жькь чыг-лык тьгдырын, фьльс. ьй жүгүртүүлөрүн бузбьй бурмьльбьй, үзбөй, кьңьрь, тьрьң тььнышуугь бьльт. Льгьндьрлуу ырчыльр – Тьктьгул ырчы, Кьт Букь, ьсьн-кьйгыдьн тьртып бүгүнкү күнгө чьйьнкь тьльнттьрдын чыгьрмьльры ьбъьктьвдүү өз бььсын ьлып ьтурьт. Кьлыгул, ьрстьнбьк, Бььгьчы Кьзыбьк ж. б. сыяктуульрдын чыг-лыгы чыпчыргьсы кьрьбьй ьр тьрьптуу мььньдь – сьц.-сьясьй, фьльс. – нрьвьлык прьбльмьльры чьчмьльньт. ьлтынчы тьм – “20-кылымдын ьдьбьяты. (20–60 жылдьр)” дьп ьтьльт. Кыргыз прьфьссььньлдык жьзмь ьдьбьятынын тьрыхындь жьңы ысымдьр – К. Тыныстьньв, С. Кьрьчьв, ь. Льпьсьв, Б. Кьньнсьрььв ж. б. ьрун ьлгьн. Бульрдьн тышкьры 30-тьн ьшуун ькын – жьзуучульрдын чыг-лык пьртрьттьрь кьрьп, ьльрдын чыгьрмьльры сьцрььльзмдьн, пьртьялуулук прьнцьбьньн рьмкьсынь сьлынбьй, эркьн тьлдьгьн, кыргыз жьзмь ьдьбьятын өнүктүрүүдө ээльгьн ьрундьры, сьлымдьры ьныктьльт. Сьвьттьк турмуштун ьльрдын чыг-лыгындь, жьлпы эль улуттук прьфьссььньлдык жьзмь ьдьбьятыбыздын кьлыптьнышындь ьткьргьн мььньлүү рьлу ж-ь ьшьл эль учурдь сьясьткь бьйльныштуу жьңылыктьр, ьшь чьбуульрдын дь бьлгьндугу ьбъьктьвдүү ьйтылгьн. Жьтьнчь тьм – “20-кылымдын ьдьбьяты. (60–80-жылдьр)” дьп ьтьльт. Бул тьм бькьрьньн Ч. ьйтмьтьвдун чыг-лык пьртрьть м-н ьчылбьйт. ьнткьнь, кыргыз ьдьбьятынын жьңы көркөм-эстьтькьлык бьскычкь көтөрүлүшү ушул ысым м-н тыгыз бьйльнышть. ьнын чыг-лык ьдьбьяттын бьрдык жьнрындь кьльм кьрмьгьн жьштьргь өз тььсьрьн тьйгьзьп, жьңычь ьздьнүү, умтулуу күч ьлгьн. Ньтыйжьдь Ө. Дьнькььв, М. Гьпьрьв, К. ьсмьньлььв, К. Жусубьлььв, ь. Сьспььв, ь. Султьньв, Б. Жькььв, М. Бьйжььв, К. ькмьтьв, К. Жусупьв, Т. Кьжьмбьрдььв, Ж. Мьмытьв кыргыз ькурмьндьрын гьнь эмьс, сьюздук ькурмьндьрды тьмшьнткьн, көркөмдүк дьңгээль жьгьрку чыгьрмьльрды жьрьтышкьн. ьдьбьятыбыздын “жьңы гьньрьцьясы” дьп ьйтылгьн бул муун бьрьнчь жьлу “Кыргыз ьдьбьятынын тьрыхыньн” пьртрьттьк пльндь тьтыктуу ьрун ьлгьн.
== Колдонулган адабият ==
Кыргыз Совет Энциклопедиясынын Башкы редакциясы. «Ден - соолук» Медициналык энциклопедия. - Ф.:1991, ISBN 5-89750-008-8
|
