Испания: нускалардын айырмасы

Испания аймагында адам төмөнкү палеолитте (биздин заманга чейинки 400–100-миң жылдыктарда) эле жашап, темир дооруна өтүү мезгилинде (биздин заманга чейинки 700–500-жылдар аралыгы) Ибер маданияты калыптанып, ал Жер Ортолук деңиз жээгине тараган. Биздин заманга чейинки 7-кылымдан Испаниянын түштүк жана чыгыш жээктери финикийлер менен гректердин колониясына айланып, биздин заманга чейинки 3-кылымдын аягынан Испаниянын көп жери Карфагенге, биздин заманга чейинки 2-кылымдын башынан Римге караган. Узакка созулган (биздин заманга чейинки 2-кылым – биздин замандын 5-кылымынын ортосу) Рим бийлиги Испанияны романдаштырууну жүргүзгөн. 409-ж. Испанияга вандал, алан (429-ж. Африкага сүрүлгөн) жана свевдер басып кирип, өлкөнүн Түндүк-батышында свевдер королдугун түзгөн. Пиреней жарым аралынын көп бөлүгү Батыш Рим империясынын үстөмдүгүн формалдуу түрдө гана тааныган Испан-рим ак сөөктөрүнүн бийлигинде калган.

 

5-кылымдын орто ченинен И-нын дээрлик бардык аймагын вестготтор басып алып, 6-кылымдын башында Галлиядан И-нын Иоледо шаарына Вестгот королдугунун борборун көчүрүп келген. 6-кылымдын аягында Рим-католик чиркөөсү королдуктун мамлекеттик чиркөөсүнө айланган. 711–718-ж. Түндүк Африкадан кол салган арабдар Пиреней жарым аралын (түндүктөн башкасын) бүт дээрлик басып алып, Омейяд халифатынын курамында эмирлик түзүшкөн. 718-ж. арабдарга каршылык көрсөтүү борбору Астурия королдугу түзүлүп, Реконкпстага (Пиреней жарым аралынан арабдар басып алган жерди жергиликтүү калктын кайра тартып алуу күрөшү) жол ачылган. Испаниядагы араб мамлекети (Кордова халифаты) Абдаррахман IIIнүн тушунда (912–961-ж. сураган) бир топ күч алган. 10-кылымдын аягында борбордук бийликтин күчү начарлап, 1031-ж. Кордова халифаты майда көп эмирликтерге бөлүнгөн. Бул Реконкистанын ийгиликтүү жүрүшүнө шарт түзүп, көз карандысыз Испания мамлекеттеринин (Леон, Кастилия, Наварра, Арагон ж. б. королдуктар) биригишин тездетип, 1479-ж. бирдиктүү Испания мамлекети түзүлгөн. Реконкиста 1492-ж. Пиреней жарым аралындагы арабдардын акыркы таянычын – Гранаданы алуу менен аяктаган. Испанияда абсолюттук монархия калыптана баштаган. Еретиктерди катуу куугунтуктаган инквизиция киргизилген (1480). Реконкиста аяктаган соң, бийлик кирешенин жаңы булактары үчүн күрөшкөн. X. Колумб Американы ачкандан (1492) кийин, испандар 16-кылымдын 1-жарымында Борбордук жана Түштүк Американын Мексика, Боливия, Перу сыяктуу бир топ жерин каратып, колониялык империясын түзгөн. Америкадан талап алынган жана кулдардын арзан эмгеги менен табылган алтын менен күмүш Испанияга ташылган. Испания Европадагы ээликтерин (Неаполитан королдугун, Сицилияны ж. б. каратуунун эсебинен) кыйла кеңейтип, дүйнөлүк ири державага айланган. Американы колонияга айландыруу Испаниянын экономикасына адегенде оң таасир тийгизген. Бирок 16-кылымдын ортосунда Испаниянын экономикасы начарлап, тышкы саясаты да кризиске учураган. Англия менен болгон согушта (1588) «Жеңилбес армада» деп аталган Испан флоту талкаланган; 16-кылымдын аягында Франциядагы диний согушта көздөгөнү ордунан чыккан эмес. 1566-ж. Нидерландда буржуазиялык революция чыгып, Түндүк Нидерланд Испаниядан 1581-ж. бөлүнгөн. Англия менен болгон согуштарда (16–17-кылымдар) деңизге үстөмдүк кылуу укугунан ажыраган.