Израиль: нускалардын айырмасы

Жок кылынган мазмун Кошулган мазмун
м Beka777Z moved page Израиль to Асрайыл
No edit summary
1-сап:
'''ИзраильАсрайыл-'''(Израиль), ИзраильАсрайыл Мамлекети (Мединат Исраэль) Жакынкы Чыгыштагы мамлекет; Азиянын батыш бөлүгүндө, Жер Ортолук деңиздин түштүк-чыгыш жээгинде жайгашкан. Түндүгүнөн Ливан, түндүк-чыгышынан Сирия, чыгышынан Иордания (чек арасынын бир бөлүгү Жансыз деңиздин акваториясы аркылуу өтөт), түштүк-батышынан ЕгипетМисир менен чектешет. [[Бириккен Улуттар Уюму|БУУнун]] Башкы Ассамблеясынын 1947-жылдын 29ноябрдагы Палестинаны бөлүү жөнүндөгү чечими боюнча бөлүнгөн аянты 14 миң км<sup>2</sup>; ал эми 1948-49-жылдардагы арабарап-израильасрайыл согушунда басып алган жерлерди кошкондо 20,7 миң км<sup>2</sup>; 1967-ж. басып алган жерлер (Иордан дарыясынын батыш жээги, Чыгыш Кудус(Иерусалим), Сирия Голан дөңсөөсү) менен 21,6 миң км<sup>2</sup> (Тивериад көлүнүн акваториясын жана Жансыз деңиздин акваториясынын бир бөлүгүн кошкондо 22,1 миң км<sup>2</sup>). Калкы 7,1 млн (2007). Өлкөнүн башкы экономикалык жана маданий борбору Тель-Авив шаары. БУУнун каршылыгына карабастан, 1950-ж. Кудус(Иерусалим) шаары өлкөнүн борбору деп жарыяланган. Өкмөт мекемелери, парламент шаардын батыш бөлүгүнө жайгаштырылган (калкы 400 миңден ашык, анын 250 миңдейи еврейлер, 160 миңи арабдар. РасмийЫрасмий тили ивритжөөт (иврит)(байыркы еврей) жана арабарап тилдери. Акча бирдиги шекельшекел. Административдик аймактык жактан шарттуу 15 райондон турган 9 округгаокрукга (мехоз; анын курамына ИзраильАсрайыл басып алган жерлер Иордан дарыясынын Батыш жээгинин бир бөлүгү жана Сириянын Голан дөңсөөсү да камтылган) бөлүнөт. <br />
Округдары жана райондору (2006):
{| class="prettytable"
296-сап:
|}
 
Сириянын ИзраилАсрайыл оккупациялап алган аймагы ИзраильАсрайыл БУУнун (1949), ЭВФтин (1954), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун (1995) мүчөсү.
==Мамлекеттик түзүлүшү==
ИзраильАсрайыл унитардык мамлекет. Башкаруу формасы парламенттик республика. Атайын конституциясы жок, өлкөдөгү иш-чаралар көз каранды эместик декларациясынын (1948) жана 11 негизги мыйзам актылары менен жөнгө салынат. Мыйзам чыгаруучу жогорку органы кнессет (4 жылга шайланган 120 депутаттан турган бир палаталуу парламент). Мамлекет башчысы кнессет тарабынан 7 жылдык мөөнөткө шайланган президент. Президенттин ыйгарым укуктары өкүлчүлүк мүнөздө (2000-жылдан М. Кацава). Аткаруу бийлиги өкмөткө таандык. Аны премьер-министр башкарат (2006-жылдан Э. Ольмерт). 2006-ж. түзүлгөн коалициялык өкмөттүн курамына «Кадима», «Ликуд», «Авода» партияларынынпартыяларынын өкүлдөрү кирет. Саясий партиялары: «Авода» (ИзраильАсрайыл эмгек партиясы), «Ликуд», «Кадима», «Сефарддар Тораны сактоочулар», («Шас»), «Биздин үй ИзраилАсрайыл», «МАФДАЛ» («Улуттук диний партия»), «Гиль», ИзраильАсрайыл социал-демократиялык солчул либералдык укук коргоо партиясы («Мерец») ж. б.
==Табияты==
Жер Ортолук деңизди жээктей күрдүү топурактуу, дөбө-дөңсөөлүү кууш (жазылыгы 40 кмге чейин) түздүк жатып, ал чыгышта дүйнөдөгү эң терең Гхор (Эль-Гор) тектоникалык ойдуңуна тепкичтенип тик түшкөн (1000 м жана андан да терең), бир аз күдүрлүү платого (орточо бийиктиги 500-1000 м, өлкөнүн эң бийик жери 1208 м, Мерон чокусу) өтөт. Платонун бети негизинен акиташ теги (мында карст процесси өөрчүгөн), кумдук, базальт тектеринен түзүлгөн. Ойдуң аркылуу Иордан дарыясы агат; анда ачуу туздуу Жансыз деңиз (деңиз деңгээлинен 418 м төмөн) жайгашкан. Жансыз деңиздеги таш туз, бромдуу калий, натрий туздарынан сырткары фосфорит, кварцтуу кум, чопо, мрамор, жез, темир, чым көң, Негев чөлүндө нефть менен газдын чакан кендери бар.
==Климаты==
Климаты субтропиктик, жер ортолук деңиздик; түндүгүндө салыштырмалуу нымдуу, түштүгүндө жана ойдуңдарында жарым чөлдүү жана чөлдүү. Жайы ысык (июль, августта 24-28°С, Гхордо 36°Сге чейин), кышы жылуу (январда 6-15°С, Жансыз деңиздин түштүк-батышында 18°Сге чейин). Абанын абсолюттук максималдык температурасы 47°С (1998-ж. Иордан өрөөнүндө катталган). Кышкы минимум температурасы түндүгүндөгү тоолордо 0°Сге чейин төмөндөйт. Жылына Жансыз деңиздин жээгинде, Гхор ойдуңунда, Негев чөлүндө 100200 мм, айрым жерлеринде 100 ммден аз, платолордо 600-800 мм, Жер Ортолук деңиз жээгиндеги түздүктөрдө 400-800 мм жаан-чачын (негизинен кышында) жаайт. ИзраилдинАсрайылдын аймагы агын сууларга жарды. Түндүк-чыгышында, Гхор ойдуңунда Иордан дарыясынын жогорку бөлүгү агат. Ойдуңда Жансыз деңизден сырткары тузсуз суунун өлкөдөгү эң ири булагы болгон Тивериади көлү (бети деңиз деңгээлинен 209-213 м төмөн) жайгашкан. Дарыяларынын көбү жайында соолуп калат же агымы кескин азаят. Түштүгүндө (Негев чөлүндө) вадилер (кургак сайлар) кездешет. Булак, кудук суулары пайдаланылат; Эйлат шаарында деңиз суусун тузсуздандыруучу станция иштейт. Пайдалануучу суунун 60%тен ашыгы сугатка кетет.
==Табияты==
Күрөң, тоонун бозомук-күрөң, боз, түштүгүнө чөлдүн боз-коңур топурактары мүнөздүү. Деңиз жээктериндеги түздүктөрдү негизинен айдоо жерлер (дан эгиндери, жашылча, бакча), цитрус өсүмдүктөрүнүн плантациялары, жүзүмзар ж. б. ээлейт. Платолордо жана жапыз тоолордо субтропиктик сейрек токой (палестина эмени, мүйүз дарак, мисте, европа ак чечеги ж. б.), экинчилик дарак-бадал өсүмдүктөрү (маквис, гаррига) кездешет. Токой өлкөнүн аймагынын 6%ин ээлейт; анда отургузулган ийне жалбырактуу токой (алеппо, калабрия, итальян мырза карагайлары; кедр, кипарис), түштүгүндө эвкалипт басымдуу. Түштүгүн Негев, Халуца чөлдөрү жана жарым чөлдөр (таштак чөлдөр, баялыш жамаатташтыгы, галофит шалбаасы ж. б.) ээлейт. Коргоого алынган табигый аймактын аянты 397 миң га. Хайфа шаарынын чет-жакасында ири улуттук парк Хар-Кармель биосфера резерваты жайгашкан. Неот-Кедумим коругунда библия мезгилине мүнөздүү өсүмдүктөр калыбына келтирилген.
==Калкы==
Калкынын 76%тен ашыгын еврейлержөөттөр, 20%тен ашыгын арабдарараптар түзөт. Башка этностук жана этноконфессиялык топтор 3,7%, аларга друздар, армяндар, адигелер («черкестер») ж. б. кирет. 21-кылымдын башынан еврейжөөт калкынын кыскаруу (2000-05-ж. 1,8 %ке), ал эми арабдардынараптардын көбөйүү (1,1%ке) тенденциясы байкалууданын ичинде мамлекет катары жарыялангандан 2007-ж. чейин калкы 8,5 эседен ашык көбөйгөн. 19482005-ж-да калктын көбөйүүсүндөгү табигый өсүүнүн үлүшү 60,7% мигранттардын үлүшү 39,3% болгон. 2005-ж. РоссияОрусыя жана КМШ өлкөлөрүнөн келген еврейлержөөттөр 1175,4 миңди (ИзраилдинАсрайылдын калкынын 17%тен ашыгы) түзгөн. Ошол эле учурда сыртка көчүп кеткен еврейлердинжөөттөрдүн саны да арбын (1948-83-ж. ИзраильденАсрайылдын 700 миңден ашуун еврейжөөт АКШга кеткен). Жыштыгы 1 км<sup>2</sup> жерге 330дай адам. Курактык курамы: 15 жашка чейинкилер 21,1%, 14-65 жаштагылар 64,15%, 65 жаштан өткөндөр 9,75% (2007). ЕврейлерЖөөттөр иудаизм, арабдарараптар ислам, армяндар христиан динин тутат. Шаар калкы 93,6% (2006). Ири шаарлары (2007): Тель-Авив (калкы агломерациясы менен 3,2 млн), Хайфа (1,2 млн), Кудус(Иерусалим) (1,3 млн), Ашдод (204,4 миң), Беэр-Шева (185,8 миң), Нетанья (174,0 миң), Ашкелон (107,9 миң).
==Тарыхы==
Палестинаны арабарап жана еврейжөөт мамлекеттерине бөлүү жөнүндөгү БУУнун Генералдык Ассамблеясынын резолюциясы жарыялангандан (1947-ж. 29-ноябрь) кийин Палестинада согуш аракеттери башталган. Эмигрант еврейжөөт жамааттарынын ишув аталган куралдуу бөлүктөрү арабарап мамлекетинин курамына кире турган жерлерге да өз көзөмөлүн орноткон. Палестина аймагынын бир бөлүгүндө 1948-ж. 14-майда ИзраильАсрайыл мамлекетинин көз каранды эместигинин декларациясы жарыяланган. АрабАрап өлкөлөрү бул чечимге каршы чыгып, ИзраильгеАсрайылга каршы согуштук аракеттерди баштаган. 1948-49-ж. согуштун жүрүшүндө ИзраильАсрайыл БУУнун чечими менен АрабАрап мамлекетине берилүүчү аймактын бөлүгүн жана Кудустун(Иерусалимдин) батышын кошуп алган. Палестинада арабарап мамлекетин түзүү жана Кудуска(Иерусалимге) өзгөчө статус берүү чечими үзгүлтүккө учураган. 1956-ж. ИзраильАсрайыл Улуу Британия жана Франция менен Мисирге(Египетке) каршы агрессияга катышкан. АрабАрап-израильасрайыл согушунун жыйынтыгында ИзраильАсрайыл 1967-ж. июнь айында Иордан дарыясынын сол жээгин жана Чыгыш ИерусалимдиКудусту, ошондой эле Голан дөңсөөсүн жана Синай жарым аралын басып алган. 1982-ж. июнда ИзраильАсрайыл аскерлери Ливанга кирип, Бейруттагы Палестинаны бошотуу уюмунун куралдуу күчтөрүн жана штабквартирасын чыгарып жиберүүгө жетишкен. 20-кылымдын 70-жылдарынын орто ченинде арабизраильарап асрайыл чыр-чатактарын тынчтык жолу менен жөнгө салуу иштери жүргүзүлүп, 1977-ж. алгачкы жолу израильасрайыл-арабарап мамилелеринин тарыхында Египеттин президенти А. Садат ИзраильгеАсрайылга келет. 1978-ж. АКШнын кийлигишүүсү менен ИзраильАсрайыл жана ЕгипеттинМисирдин ортосунда Кэмп-Девид макулдашуусу түзүлүп, 1979-ж. алардын ортосунда тынчтык келишимине кол коюлат. 1982-ж. И. ЕгипеткеМисирге Синай ж. а-н кайтарып берген. 1992-ж. башында И. Рабин турган ИзраильАсрайыл «Эмгек партиясынын» («Авода») бийликке келиши менен Жакынкы Чыгыштагы тынчтык процесси бир топ жөнгө салынган. 1993-ж. Вашингтонгдо ИзраилдикАсрайыл-палестиналык декларацияга, 1994-ж. Газа жана Иерохон боюнча макулдашууга кол коюлган. 1994-ж. ИзраильАсрайыл менен Иорданиянын ортосунда тынчтык келишими түзүлгөн. Сирия жана Ливан сүйлөшүүлөрү да бир кыйла ийгиликтүү жүргүзүлөт. Бирок, 1995-ж. премьер-министр И. Рабиндин өлтүрүлүшүнөн кийин, бийликке Б. Нетаньяхунун келиши менен тынчтык процесси кайрадан кризиске учурайт. ИзраильАсрайыл палестиналыктар келишимдин шарттарын аткарбай жатат деген кинекүне коюп, сүйлөшүүлөрдү токтотот. 1999-ж. Эмгек партиясынын лидери Э. Барактын бийликке келиши менен тынчтык сүйлөшүүлөр кайрадан жанданган. 2000-ж. ИзраильАсрайыл Түштүк Ливандан аскерлерин чыгарып кеткен. Бирок бул иш-чаралар аймактагы абалды турукташтыра алган жок. Ошол эле жылы Э. Барак отставкага кетерин жарыялайт. ИзраильАсрайыл менен Палестинанын ортосунда чыр-чатак күч алып, палестиналык экстремисттердин аракеттери күч алат. Аларга каршы израилдиктерасрайылдыктар катуу чараларды көрүп, натыйжада көп адам курман болот. ИзраилдинАсрайылдын премьер-министри А. Шарон менен Я. Арафаттын ордуна бийликке келген М. Аббас согушту токтотуу жана аймактагы абалды турукташтырууга багытталган келишимге (2005) кол коюшкан. ИзраильАсрайыл үчүн АКШ менен бир катар макулдашуулар жана меморандумдар менен бекемделген «стратегиялык союз» түзүшү маанилүү ролду ойнойт. ИзраильАсрайыл АКШдан жыл сайын 3 млрд долларга жакын жардам алып турат, анын ири бөлүгү аскердик керектөөлөргө жумшалат. Мындан тышкары, ИзраильАсрайыл Европа өлкөлөрү, ошондой эле Түркия, Индия, Кытай, Россия, арабарап-мусулман өлкөлөрүнөн ЕгипетМисир, Иордания жана Мавритания менен кызматташтыгы өнүгүүдө.
==Экономикасы==
ИзраильАсрайыл өнүккөн индустриялуу-агрардык өлкө. ИДПси 2006-ж. 170,3 млрд долларды түзгөн; аны киши башына бөлүштүргөндө 26,8 миң доллардан туура келет. ИзраильАсрайыл дүйнөдө алдыңкы технологиясы, компьютердик программаларды түзүү, байланыш системасы, агрардык индустриясы, алмазга кыр чыгаруу боюнча алдыңкы орундардын бирин ээлейт. Ошондой эле метталл иштетүү, машина куруу (авиа жана кеме куруу кошо, анын ичинде аскердик), электр-техника, химия өнөр жай тармактары, айыл чарба өнүккөн. Өлкөдө өнүккөн илимий-техникалык комплекс түзүлгөн; экономикада иштеген 10 миң адамдын 135и илимпоз жана инженер (бул көрсөткүч АКШда 70, Германияда 50). ИзраильАсрайыл технологиялык даярдыгынын көрсөткүчү боюнча дүйнөдө (Швеция, Сингапурдан кийин) 3-, чыгармачыл потенциалынын экономикалык индексинин мааниси боюнча (АКШ, Финландия, Сингапурдан кийин) 4-орунду ээлейт. ИДПнин 75%и тейлөө чөйрөсүнө, 23%и өнөр жайына жана курулушка, 2%и айыл жана токой чарбаларына, балык уулоого таандык. ИзраилдинАсрайылдын экономикасында коргоо өнөр жай комплексинин мааниси зор; анда 60 миңге жакын адам иштейт, өлкөнүн товардык экспорт баасынын 20%тен ашыгын аскердик курал түзөт.
==Өнөр жайы==
Өлкөнүн ИДПсинде өнөр жайынын үлүшү 18%ти түзөт. Азыркы өнөр жайынын негизин илим сыйымдуу машина куруу (авиаракета, электрондук жана электр-техникалык, оптикалык аспаптар өндүрүшү ж. б.) жана химия (так химия, фармацевтика ж. б.) өнөр жай тармактары түзөт. Башка тармактарынын ичинен энергетика, тоо-кен, алмазга кыр чыгаруу, тамак-аш, жеңил өнөр жай өзгөчөлөнөт. ИзраилдинАсрайылдын отун-энергетикалык ресурстарга болгон муктаждыгынын 90%тен ашыгын импорт түзөт. 2005-ж. импорттолгон 13 млн т нефть жана нефть продуктуларынын 11 млн тсы чийки нефть. Таш көмүргө болгон муктаждыгын (13,8 млн т) импорт толук камсыз кылат, аны негизинен ТАР, Колумбия, АКШ, Австралиядан сатып алат. Газ Жер Ортолук деңизден өндүрүлөт (2005-ж. 1655 млн м<sup>3</sup>). Димондогу Атом илимий-изилдөө борборунда ядролук реакторго эксперимент жүргүзүлөт. Энергиянын альтернативалык булактарын, айрыкча күн энергиясын пайдаланууга аракет жасалууда (энергетиканын 2%ин түзмөкчү). ИзраилдегиАсрайылдагы турак жайлардын көбү күн бойлери менен жарык кылынат. Негев чөлүндө Күн энергиясын өнөр жайлык пайдалануу үчүн атайын курулмалар иштейт. Бир нече эксперименттик толкун электр станциясы шамал энергиясы курулмасы бар. 2005-ж. 48,4 млрд кВт.с электр энергиясы өндүрүлгөн. Металлургия өнөр жай ишканалары Италия, Түркия, РоссияОрусыя, Украинадан алган сырьёнун негизинде иштейт. Болот, тазаланган (рафинацияланган) коргошун жана жез эритүү ишканалары бар. Металл констр. өндүрүшү коргоо өнөр жай комплексине жана курулуш индустриясына багытталган. Жалпы жана транспорттук машина куруу өнөр жай согуш куралдарын жана аскер техникаларын (танк, чабуул коюу үчүн курал, сооттолгон бульдозер, артиллерия жана атылма куралдар, анын ичинде «Узи» автоматы, «Галил» мылтыгы ж. б.), токардык станок, кран, бетон аралаштыргыч, экскаватор, газ турбинасын жана компрессорун, түрдүү тетиктерди ж. б. чыгарат; автобус жана жүк автомашиналарын жыйноочу, аскер жип автомашиналарын даярдоочу ишканалары бар. Авиаракета өнөр жай коргоо өнөр жай комплексинин маанилүү тармактарынын бири (учкучсуз учуучу аппарат, оперативдүү-тактикалык жана тактикалык ракеталар); кеме куруу, анын ичинде аскер кемелерин куруу (башкарылма ракета куралы бар корвет, ракеталуу жана патруль катерлерди ж. б. чыгаруу) өнүккөн. Электрондук жана электр-техникалык өнөр жай илимди көп талап кылган жана адистештирилген тармак болуп саналат. Бул тармактын ишканалары аскер ишине пайдаланылуучу электрондук, электрондук коопсуздук жана сапатты көзөмөлдөө системаларын даярдоого адистешкен. Оптикалык приборлор (анын ичинде электрондук оптика, лазердик техника) өнүгүүдө. ИзраильАсрайыл булаоптикалык байланыш линиясын, басма платасынын сапатын көзөмөлдөөчү электр-оптика системасын, түнкү көрсөтүүчү приборлорду, роботтоштурулган өндүрүштүк линияларды чыгаруу боюнча дүйнөдө алдыңкы өлкөлөрдүн бири. Медициналык лазердик техника, радиол. диагностикалык жабдууларды, оптикалык электроника приборлорун чыгаруу тез темп менен өнүгүүдө. Сырткы рынокко компьютердик томографиялык сканерлер, магнитрезонанстык графикалык система, ультраүн сканерлери, медициналык ядролук камера ж. б. чыгарылат. Химия жана нефть ажыратуу өнөр жай өлкөдөгү ири тармак. Анын негизги продукциясы: күйүүчү-майлоочу материалдар, поташ, бром, металл түрүндөгү магний, каустикалык сода, кайнатма туз, минералдык жер семирткич, жасалма тоют, пластмасса, дары-дармек ж. б. Химия өнөр жайынын маанилүү борборлору: Хайфа, Беэр-Шева ж. б. Алмазга кыр чыгаруу өлкөнүн экономикасында маанилүү орунду ээлейт. 21-кылымдын башында дүйнөлүк рынокко чыккан жылмаланган чакан таштардын, негизинен бриллианттын 80% ке жакыны ИзраилгеАсрайылга таандык. Тамак-аш өнөр жайынын негизин мөмө-жемиш жана жашылча иштетүүчү, ошондой эле эт, сүт продукцияларын чыгаруучу ишканалар түзөт. Жеңил өнөр жайынын дүйнөлүк рынокко ийрилген жип, кездеме, булгаарынын ордуна жогорку сапаттагы модалуу тигилүү жана булгаары кийимдерди чыгарат; ошондой эле аскер кийимдерин тигет.
==Айыл чарбасы==
Айыл чарбасында 455 миң гадан ашык жери иштетилет, анын 50%и сугат жер. Негизинен жаңы технологияны жана агротехниканы ургаалдуу пайдалануудан агрардык продукциянын өлчөмү 8 эседен ашкан. ИзраилдеАсрайылга 20-кылымдын 80-жылдарынын орто ченинде айыл чарба өсүмдүктөрүн жана мөмө дарактарын тамчылатып сугаруу технологиясы иштелип чыккан. Кышында плёнка жаап жашылча өстүрүүнүн натыйжасында жылына эки жолу түшүм алынат. Ошондуктан ИзраилдинАсрайылдын ар бир фермери 52 адамды бага алат. Эң маанилүү айыл чарба өсүмдүктөрү: пахта, жер жаңгак, күн карама, буудай. Мөмө дарактарынын эң көбүн алма, киви, манго, авокадо, банан, шабдаалы, курма пальмасы, алмурут, өрүк, жүзүм, жаңгак-пекан, бадам түзөт. Негизги жашылча өсүмдүктөрү: картошка, помидор, бадыраң, калемпир, пияз. Цитрус өсүмдүктөрү (апельсин, грейпфрут, лимон), чеге гүл, атыр гүл, гладиолус өстүрүлөт. Бодо мал, кой жана эчки, ошондой эле үй куштары асыралат. Сүт саап алуу боюнча дүйнөдө (Нидерланд менен кошо) алдыңкы орунда (жылына бир уйдан 11 миң кгга чейин сүт саап алынган). Жер Ортолук деңизден балык (сардина ж. б.) кармалып, көлмөлөрдө аны көбөйтөт. 2001-03-ж. ИзраильАсрайыл экономикасы Палестина менен куралдуу тирешүүгө, ошондой эле жогорку технология рыногундагы жагымсыз конъюнктурага байланыштуу кризиске дуушарланган. Экономикалык кризистен чыгаруу программасынын натыйжасында 2003-жылдын аягынан өлкөнүн чарбалык секторунда жандануу байкалган. Өнүгүү темпи боюнча ИзраильАсрайыл батыш өлкөлөрүнүн ичинен АКШдан кийинки 2-орунга чыккан. Азык-түлүккө болгон муктаждыгынын 90%тен ашыгын өзү камсыз кылат. Айыл чарбага жарактуу жери 297 миң га (2004; өлкөнүн аянтынын 14,3%и), анын 222 миң гасы айдоо жер, 71 миң гасы цитрус өсүмдүктөрүяүн, мөмө-жемиш бактарынын, гүл плантациялары, жүзүмзар ж. б. Сугат жери 194 миң га (2003); 1980-жылдардын ортосунан сууну үнөмдөп (тамчылатып) сугаруу технологиясы кеңири пайдаланылууда. Мал чарбасынын негизги тармактары: куш, сүт жана эт багытындагы мал асыроо. 2006-ж. ар бир уйдан орто эсеп менен 10,5 т сүт саап алынган.
==Тейлөө чөйрөсү==
Тейлөө чөйрөсү өлкөнүн экономикасынын ири сектору. Анын ичинде финансылык тейлөө (банккредиттик система), камсыздандыруу бизнеси, ишкердик жана адистик жактан тейлөө (маркетинг, лизинг, инженердик-консультациялык, башкаруу жаатында жана компьютердик кызмат көрсөтүү), кыймылсыз мүлк менен операция жасоо, мамлекеттик тейлөө тез темп менен өнүгүүдө; тейлөө чөйрөсүндө чет элдик туризмден түшкөн киреше маанилүү орунда. Рекреациялык жактан тейлөө жана туризм секторунда ИДПнин 3%ке жакыны түзүлөт. Чет элдик туризмден түшкөн киреше 2,8 млрд долларды түзөт. 2005-ж. өлкөгө 1,9 млн чет элдик турист келген. Туризмдин башкы борборлору: Кудус(Иерусалим), Вифлеем, Назарет, Хайфа, Тель-Авив, Эйлат, Жансыз деңиздин жээги. ИзраилдеАсрайылга социалдык камсыздандыруунун жана саламаттыкты сактоонун өнүккөн системасы түзүлгөн. Калктын жашоо деңгээли (керектөөнү киши башына бөлүштүргөндө) 2004-ж. мурдагы эки жылга салыштырмалуу 3,5%ке өскөн. Орточо айлык акы 1539 долларды түзгөн. Балдардын өлүмү башка өлкөлөргө салыштырмалуу кыйла төмөн (жаңы төрөлгөн 1000 балага 5,4 бала). Адам өмүрүнүн орточо узактыгы: аялдардыкы 80,9, эркектердики 76,7 жаш.
==Транспорт==
Автомобиль жолунун узундугу 17,6 миң км (2005). Магистралдык шоссе жолдору деңиз бойлой түндүктөн түштүктү карай созулат; маанилүү автомагистралдары: Кудус(Иерусалим) Тель-Авив, Ашдод Ришон-Ле-Цион Тель-Авив Нетанья Хайфа. Темир жол тармагы (жалпы узундугу 853 км; 2005) Негев, Газа жана ИерусалимдиКудусту Тель-Авив, Хайфа жана өлкөнүн түндүгү менен байланыштырат. Негизги деңиз порттору: Хайфа, Ашдод, Эйлат, Хадера. Ашкелон. Деңиз паромдору аркылуу эл аралык катнашы да бар, алар: Хайфа Родос Пирей (Грекия), Хайфа Лимасол (Кипр). Эл аралык аэропорттору: Бен-Гурион атындагы (Лода), Овда (Эйлат); Тель-Авив менен ИерусалимдегиКудустагы чакан аэропорттор ички рейстерди тейлейт. Магистралдык куур транспортунун узундугу 896 км (2006), анын 442 кми нефть, 261 кми нефть продуктусу жана 193 кми газ куурлары.
==Экспорт жана импорт==
2005-ж. экспорт 42,9 млрд, импорт 47,8 млрд долларды түзгөн. Экспортко бриллиант, реэкспортко иштетилбеген алмаз, химия өнөр жайынын продукциялары, электрондук жана электр-техникалык жабдуулар, көзөмөлдөө жана байкоо жүргүзүү өнөр жай жабдуулары, медициналык жана илимий изилдөө жабдуулары, башка машиналар жана жабдуулар, ошондой эле айыл чарба продукциялары, кийим, текстиль буюмдары чыгарылат. ИзраильАсрайыл аскер куралдарын экспорттоо боюнча дүйнөдө 5-орунда (андан жылына 2,8 млрд доллар киреше түшөт). Импортун кыр чыгарылбаган алмаз, нефть продуктулары, химиялык товарлар, күйүүчү-майлоочу материалдар, машина, жабдуу, аспаптар, курал-жабдыктар, буудай ж. б. түзөт. Негизги соода шериктери: АКШ, Бельгия, Германия, Улуу Британия, Гонконг (Сянган), Швейцария, Кытай.
==Маданияты==
Билим берүү еврейжөөт коомчулугунда маанилүү орунду ээлеп келген. Калктын сабаттуулук деңгээли боюнча дүйнөдөгү эң алдыңкы өлкөлөрдүн катарына кирет. ИзраильАсрайыл мамлекети кабыл алган алгачкы мыйзамдарында эле 6-13 жаштагы бардык балдарга акысыз билим берүү жөнүндө жарыяланган. Негизинен 5-6 жаштагы балдар үчүн бала бакчалар акысыз. Билим берүү системасында мамлекеттик, мамлекеттик-диний жана диний мектептер бар жана балдардын 80%и мектепке чейинки мекемелерге барат (2004). Мамлекеттик-диний мектептерде иудаизмди окутууга жана еврейжөөт салттарын сактоого айрыкча көңүл бурулат. Мамлекеттик мектептерде кыздар жана балдар чогуу билим алса, диний мектептерде бөлөк окушат. АрабАрап тарыхын жана маданиятын окутууга көп көңүл бурулган. ИзраилдеАсрайылда эл аралык кадыр-барктуу жогорку окуу жайлар бар. Мисалы, ИерусалимдегиКудус Еврей университети (1925-ж. негизделген), Технион технологиялык институту (1924), Тель-Авив университети (1956-ж. 3 институттун базасында уюштурулган). Вейцман атындагы химия, математика, физика жана табигый илимдер илимий изилдөө борбору Реховото шаарында 1949-ж. негизделген. 2006-ж. 20 ЖОЖдо 75 миң студент окуган. ИзраилдеАсрайылда 500дөн ашык китепкана бар. ИзраилдеАсрайылда 150гө жакын музей бар, эң ириси ИерусалимдегиКудустагы ИзраилАсрайыл музейи (1965-ж. негизделген), белгилүүлөрү: Тель-Авив көркөм сүрөт музейи (1932), Хайф антикалык искусство музейи (1949) ж. б. жөөт(Иврит) тилиндеги алгачкы мезгилдүү басылмалар 1863-ж. ИерусалимдеКудуста чыккан, 1869жылдан ИерусалимдеКудуста басма сөз үзгүлтүксүз чыгып турган. 2006-ж. ИзраилдеАсрайылда 40ка жакын күнүгө жана 1000ден ашык апта жана ай сайын чыгуучу гезит-журналдар болгон. «Гаарец» (иврит, англис тилдеринде, 75-95 миң нуска), «Едиот ахронот» (1939-жылдан иврит, англис тилдеринде, 300-750 миң нуска), «Джерузалем пост» (англис тилинде, 25-90 миң нуска) ж. б. Радио уктуруусу 1936-жылдан, телекөрсөтүү 1965-жылдан иштейт. Бир нече мамлекеттик жана коммерциялык телекөрсөтүү жана радиоканалдар иштейт. ИзраильАсрайыл Интернет-байланыш кызматы боюнча дүйнөдө 7-орунда турат. Алгачкы иммигрант еврейлержөөттөр өздөрү жашаган өлкөлөрдүн маданиятынын элементтерин ала келген. Ошондуктан ИзраилдеАсрайылда Борбордук жана Чыгыш Европанын маданий салттары, кийинчерээк батыш жана америкалык маданияттын таасири байкалат. ИзраильАсрайыл адабияты негизинен иврит тилинде өнүгүүдө. Анын көрүнүктүү өкүлдөрү Нобель сыйлыгынын лауреаты Ш. Агнон (1888-1970), А. Бараша (1889-1957) жана акындар А. Шлёнский (1900-73), Л. Гольдберг (1911-70) ж. б. 1980-жылдарда айрыкча A. Б. Иехошуанын «Мырза Мани» (1990) романы, А. Оздун өлкөдөгү ар кыл маданий-этностук топтордун ичиндеги карама-каршылыктарды чагылдырган «Кара ящик» (1987) романы белгилүү болгон. Коомдогу диний маселелер X. Беер, X. Бат-Шахар, X. Эстердин чыгармаларында, арабарап кыштагынын турмушу иврит тилинде арабарап христиан акыны А. Шаммастын «Арабески» романында чагылдырылган. ИзраилдеАсрайылда араб (Э. Хабиби), идиш (Т. Фейзельбаум, B. Чернин) жана орус тилиндериндеги ( И. Губерман, Д. Рубина, А. Горенко ж. б.) адабият өнүгүүдө.
==Архитектура жана искусство эстеликтери==
Өлкөнүн аймагында ар кыл мезгилдерге таандык архитектура жана искусство эстеликтери сакталып калган. Алсак, Галилеядагы жертөлөлөр (б. з. ч. 10-8-миң жылдыктар), эрте неолит доорунун таш курулуштары, Бейсандагы энеолиттик шаар калдыктары, ИзраильАсрайыл жана Иудей падышалыктарынын мезгилине, Ашкелон, Бейсан, Иерусалим, Кесариядагы Рим дооруна мүнөздүү эстеликтер (б. з. ч. 1-к. б. з. ч. 4-к.). Ошондой эле, байыркы синагог алардын калдыктары, эрте христиан жана византия мезгилине таандык Вифлеемдеги Рождество храмы, ИерусалимдегиКудустагы Кудайдын табыты храмы ошондой эле, Бет-Альфа, Табгадагы эстеликтер белгилүү. АрабдарАраптар басып алган мезгилге таандык Хирбет аль-Мафджар ак сарайы (8-к.), кресттүүлөр доорундагы (11-13-к.) эстеликтер ж. б. сакталып калган. 19-кылымдын аяк ченинде эммиграциянын күчөшү менен Европа жана Америка өлкөлөрүнүн таасири архитектура, маданият жаатында таасын байкалат. Тель-Авив шаары (1909-ж. негизделген) шотландиялык арх. П. Геддестин планы менен курулган. 20-кылымдагы христиан храмдары италиялык архитектор А. Барлуцци (Фавор тоосундагы Преображения храмы), германиялык Ж. Муцио (Назареттеги чиркөө) ж. б. архитекторлор тарабынан тургузулган. 20-кылымдын 2-жарымында Тель-Авивде Ф. Манндын Концерттик залы (3. жана Я. Рехтер, Д. Карми, М. Зархи), «Бейлинсон госпиталы (А. Шарон, Б. Идельсон), 36 кабаттуу «Шалом» соода имараты (И. Яшар, Эйтан) ж. б. курулган.
==Кино искусствосу==
1950-ж. комп. мектеби жана аткаруу чеберчилиги өнүгө баштаган. 1948-ж. ИзраильАсрайыл филармониясы ачылып, ага караштуу камералык «Рамат-Ган» оркестри, Хайфа симфониялык оркестри, улуттук опера театры, 1950-ж. «Инбал» муз. театры уюштурулат. 1958-жылдан Тель-Авивде ИзраильАсрайыл улуттук театры иштейт. ИзраилдинАсрайылдын биринчи толук метраждуу көркөм фильми («Убактылуу элдешүү», реж. А. Амар) 1950-ж. тартылган. Тел-Авивде эки, ИерусалимдеКудуста бир киностудия иштейт.
[[Категория:География]]
==Колдонулган адабияттар==
"https://ky.wikipedia.org/wiki/Израиль" булагынан алынды