Израиль: нускалардын айырмасы

Жок кылынган мазмун Кошулган мазмун
м + map
мNo edit summary
1-сап:
[[Файл:Israel Map by The Legal Status of The Territories-4.svg|thumb|Асрайыл.]]
[[Файл:Flag of Israel.svg|thumb]]
'''Асрайыл'''('''Израиль''') — Асрайыл Мамлекети (Мединат Исраэль) Жакынкы Чыгыштагы мамлекет; Азиянын батыш бөлүгүндө, Жер Ортолук деңиздин түштүк-чыгыш жээгинде жайгашкан. Түндүгүнөн Ливан, түндүк-чыгышынан Сирия, чыгышынан Иордания (чек арасынын бир бөлүгү Жансыз деңиздин акваториясы аркылуу өтөт), түштүк-батышынан МисирМысыр менен чектешет. [[Бириккен Улуттар Уюму|БУУнун]] Башкы Ассамблеясынын 1947-жылдын 29ноябрдагы Палестинаны бөлүү жөнүндөгү чечими боюнча бөлүнгөн аянты 14 миң км<sup>2</sup>; ал эми 1948-49-жылдардагы арап-асрайыл согушунда басып алган жерлерди кошкондо 20,7 миң км<sup>2</sup>; 1967-ж. басып алган жерлер (Иордан дарыясынын батыш жээги, Чыгыш Кудус(Иерусалим), Сирия Голан дөңсөөсү) менен 21,6 миң км<sup>2</sup> (Тивериад көлүнүн акваториясын жана Жансыз деңиздин акваториясынын бир бөлүгүн кошкондо 22,1 миң км<sup>2</sup>). Калкы 7,1 млн (2007). Өлкөнүн башкы экономикалык жана маданий борбору Тель-Авив шаары. БУУнун каршылыгына карабастан, 1950-ж. Кудус(Иерусалим) шаары өлкөнүн борбору деп жарыяланган. Өкмөт мекемелери, парламент шаардын батыш бөлүгүнө жайгаштырылган (калкы 400 миңден ашык, анын 250 миңдейи еврейлер, 160 миңи арабдар. Ырасмий тили жөөт (иврит)(байыркы еврей) жана арап тилдери. Акча бирдиги шекел. Административдик аймактык жактан шарттуу 15 райондон турган 9 окрукга (мехоз; анын курамына Асрайыл басып алган жерлер Иордан дарыясынын Батыш жээгинин бир бөлүгү жана Сириянын Голан дөңсөөсү да камтылган) бөлүнөт. <br />
Округдары жана райондору (2006):
{| class="prettytable"
310-сап:
Калкынын 76%тен ашыгын жөөттөр, 20%тен ашыгын араптар түзөт. Башка этностук жана этноконфессиялык топтор 3,7%, аларга друздар, армяндар, адигелер («черкестер») ж. б. кирет. 21-кылымдын башынан жөөт калкынын кыскаруу (2000-05-ж. 1,8 %ке), ал эми араптардын көбөйүү (1,1%ке) тенденциясы байкалууданын ичинде мамлекет катары жарыялангандан 2007-ж. чейин калкы 8,5 эседен ашык көбөйгөн. 19482005-ж-да калктын көбөйүүсүндөгү табигый өсүүнүн үлүшү 60,7% мигранттардын үлүшү 39,3% болгон. 2005-ж. Орусыя жана КМШ өлкөлөрүнөн келген жөөттөр 1175,4 миңди (Асрайылдын калкынын 17%тен ашыгы) түзгөн. Ошол эле учурда сыртка көчүп кеткен жөөттөрдүн саны да арбын (1948-83-ж. Асрайылдын 700 миңден ашуун жөөт АКШга кеткен). Жыштыгы 1 км<sup>2</sup> жерге 330дай адам. Курактык курамы: 15 жашка чейинкилер 21,1%, 14-65 жаштагылар 64,15%, 65 жаштан өткөндөр 9,75% (2007). Жөөттөр иудаизм, араптар ислам, армяндар христиан динин тутат. Шаар калкы 93,6% (2006). Ири шаарлары (2007): Тель-Авив (калкы агломерациясы менен 3,2 млн), Хайфа (1,2 млн), Кудус(Иерусалим) (1,3 млн), Ашдод (204,4 миң), Беэр-Шева (185,8 миң), Нетанья (174,0 миң), Ашкелон (107,9 миң).
==Тарыхы==
Палестинаны арап жана жөөт мамлекеттерине бөлүү жөнүндөгү БУУнун Генералдык Ассамблеясынын резолюциясы жарыялангандан (1947-ж. 29-ноябрь) кийин Палестинада согуш аракеттери башталган. Эмигрант жөөт жамааттарынын ишув аталган куралдуу бөлүктөрү арап мамлекетинин курамына кире турган жерлерге да өз көзөмөлүн орноткон. Палестина аймагынын бир бөлүгүндө 1948-ж. 14-майда Асрайыл мамлекетинин көз каранды эместигинин декларациясы жарыяланган. Арап өлкөлөрү бул чечимге каршы чыгып, Асрайылга каршы согуштук аракеттерди баштаган. 1948-49-ж. согуштун жүрүшүндө Асрайыл БУУнун чечими менен Арап мамлекетине берилүүчү аймактын бөлүгүн жана Кудустун(Иерусалимдин) батышын кошуп алган. Палестинада арап мамлекетин түзүү жана Кудуска(Иерусалимге) өзгөчө статус берүү чечими үзгүлтүккө учураган. 1956-ж. Асрайыл Улуу Британия жана Франция менен МисиргеМысырга(Египетке) каршы агрессияга катышкан. Арап-асрайыл согушунун жыйынтыгында Асрайыл 1967-ж. июнь айында Иордан дарыясынын сол жээгин жана Чыгыш Кудусту, ошондой эле Голан дөңсөөсүн жана Синай жарым аралын басып алган. 1982-ж. июнда Асрайыл аскерлери Ливанга кирип, Бейруттагы Палестинаны бошотуу уюмунун куралдуу күчтөрүн жана штабквартирасын чыгарып жиберүүгө жетишкен. 20-кылымдын 70-жылдарынын орто ченинде арап асрайыл чыр-чатактарын тынчтык жолу менен жөнгө салуу иштери жүргүзүлүп, 1977-ж. алгачкы жолу асрайыл-арап мамилелеринин тарыхында Египеттин президенти А. Садат Асрайылга келет. 1978-ж. АКШнын кийлигишүүсү менен Асрайыл жана МисирдинМысырдын ортосунда Кэмп-Девид макулдашуусу түзүлүп, 1979-ж. алардын ортосунда тынчтык келишимине кол коюлат. 1982-ж. И. МисиргеМысырга Синай ж. а-н кайтарып берген. 1992-ж. башында И. Рабин турган Асрайыл «Эмгек партиясынын» («Авода») бийликке келиши менен Жакынкы Чыгыштагы тынчтык процесси бир топ жөнгө салынган. 1993-ж. Вашингтонгдо Асрайыл-палестиналык декларацияга, 1994-ж. Газа жана Иерохон боюнча макулдашууга кол коюлган. 1994-ж. Асрайыл менен Иорданиянын ортосунда тынчтык келишими түзүлгөн. Сирия жана Ливан сүйлөшүүлөрү да бир кыйла ийгиликтүү жүргүзүлөт. Бирок, 1995-ж. премьер-министр И. Рабиндин өлтүрүлүшүнөн кийин, бийликке Б. Нетаньяхунун келиши менен тынчтык процесси кайрадан кризиске учурайт. Асрайыл палестиналыктар келишимдин шарттарын аткарбай жатат деген күне коюп, сүйлөшүүлөрдү токтотот. 1999-ж. Эмгек партиясынын лидери Э. Барактын бийликке келиши менен тынчтык сүйлөшүүлөр кайрадан жанданган. 2000-ж. Асрайыл Түштүк Ливандан аскерлерин чыгарып кеткен. Бирок бул иш-чаралар аймактагы абалды турукташтыра алган жок. Ошол эле жылы Э. Барак отставкага кетерин жарыялайт. Асрайыл менен Палестинанын ортосунда чыр-чатак күч алып, палестиналык экстремисттердин аракеттери күч алат. Аларга каршы асрайылдыктар катуу чараларды көрүп, натыйжада көп адам курман болот. Асрайылдын премьер-министри А. Шарон менен Я. Арафаттын ордуна бийликке келген М. Аббас согушту токтотуу жана аймактагы абалды турукташтырууга багытталган келишимге (2005) кол коюшкан. Асрайыл үчүн АКШ менен бир катар макулдашуулар жана меморандумдар менен бекемделген «стратегиялык союз» түзүшү маанилүү ролду ойнойт. Асрайыл АКШдан жыл сайын 3 млрд долларга жакын жардам алып турат, анын ири бөлүгү аскердик керектөөлөргө жумшалат. Мындан тышкары, Асрайыл Европа өлкөлөрү, ошондой эле Түркия, Индия, Кытай, Россия, арап-мусулман өлкөлөрүнөн МисирМысыр, Иордания жана Мавритания менен кызматташтыгы өнүгүүдө.
==Экономикасы==
Асрайыл өнүккөн индустриялуу-агрардык өлкө. ИДПси 2006-ж. 170,3 млрд долларды түзгөн; аны киши башына бөлүштүргөндө 26,8 миң доллардан туура келет. Асрайыл дүйнөдө алдыңкы технологиясы, компьютердик программаларды түзүү, байланыш системасы, агрардык индустриясы, алмазга кыр чыгаруу боюнча алдыңкы орундардын бирин ээлейт. Ошондой эле метталл иштетүү, машина куруу (авиа жана кеме куруу кошо, анын ичинде аскердик), электр-техника, химия өнөр жай тармактары, айыл чарба өнүккөн. Өлкөдө өнүккөн илимий-техникалык комплекс түзүлгөн; экономикада иштеген 10 миң адамдын 135и илимпоз жана инженер (бул көрсөткүч АКШда 70, Германияда 50). Асрайыл технологиялык даярдыгынын көрсөткүчү боюнча дүйнөдө (Швеция, Сингапурдан кийин) 3-, чыгармачыл потенциалынын экономикалык индексинин мааниси боюнча (АКШ, Финландия, Сингапурдан кийин) 4-орунду ээлейт. ИДПнин 75%и тейлөө чөйрөсүнө, 23%и өнөр жайына жана курулушка, 2%и айыл жана токой чарбаларына, балык уулоого таандык. Асрайылдын экономикасында коргоо өнөр жай комплексинин мааниси зор; анда 60 миңге жакын адам иштейт, өлкөнүн товардык экспорт баасынын 20%тен ашыгын аскердик курал түзөт.
"https://ky.wikipedia.org/wiki/Израиль" булагынан алынды