Эне-Сай кыргыз кагандыгы: нускалардын айырмасы

'<nowiki/>'''''Калың текст'''

[[<ref>Файл:Энесайлык кыргыздар|frameless|none|авта мекен тарыхы</ref>]]

Жалпы маалыматтар. III-VI кк. [[Кыргыздар|кыргыздардын]] саясий тарыхында көз каранды эместик үчүн күрөшү туруктуу болгон. Б.з. IV к. тартып кыргыздар Саян тоосунун түндүгүндөгү Эне-Сайдын ортоңку агымындагы (Миң-Өзөн ойдуңу) жерлерди байырлап тургандыгын билебиз V к. аягында кыргыз уруулары бирикмесинин ордуна Эне-Сай Кыргыз кагандыгы түзүлгөн. Бул кагандык кайсы жылдары ким тарабынан курулгандыгы жөнүндө так маалымат жок. Кыргыз кагандыгы [[Борбордук Азия|Борбордук Азиянын]] көчмөндөрүнүн көбүнөн элдин саны, аскеринин күчү, байлыгы, уюшулушу жагынан артта болгон. Ошол себептен 554-555-жж. аларды Түрк кагандыгын уюштурган Бумын өлгөндөн кийин анын ордун баскан иниси Мухан каганга баш ийишкен. Эне-Сайлык кыргыздар чет элдик эзүүдөн кутулуш үчүн күч топ-тойт, бирок аракет ийгиликсиз аяктаган. Кыргыздар салык катары өздөрү жасаган «албарс миздүү куралдарды» берип турушкан. Мындай жоо-жарактардын наркы, сапаты түрктөргө мурдатан белгилүү болгон, анткени аларды кыргыздар такай түрктөргө соодалап, сатып келишкен. Ошентип Миң-Өзөн ойдуну Түрк кагандыгы үчүн темир эритип, жоо-жарак жасай турган базага айланат.

Биздин замандын VI к. түштүк Сибирде Эне-Сай кыргыздарынын мамлекети – Саян Алтай аймагындагы биринчи малекеттик түзүлүштөрүнүн бири болгон. Түштүк Сибирь кыргыздарынын жайгашкан негизги аймагы Орто Эне-Сай бассейнинен Саян тоо кыркаларынан түндүккө карай кеткен Минусин ойдуңунун ээн талааларын түзгөн. Эне-Сайлык кыргыздардын мамлекетинин негизги мезгили башкы тарыхый доорго –алгачкы түрк мезгилине (б. з. VI-X к башталышы) – Түштүк Сибирдин, Алтайдын жана Орто Азиянын кеңири мейкиндеринде азыркы түрк тилинде сүйлөгөн элдердин – кыргыз, казак, тува, алтай. жана башкалардын ата-бабаларынын түзүлүшүнүн жана консолидациясынын башталышына негиз салуучу этникалык бирикменин түзүлүш дооруна кирет. Эне-Сай кыргыздарынын биригиши байыркы түрк мезгилинин үч тарыхый-маданий областтардын бирөөнөн түзүлгөн. Алгачкы түрк мезгилиндеги урууларынын этникалык айырмачылыктарына түрлүү территориялык зоналарда жайланышканына, аралыктары эбегейсиз ыраак болгонуна карабастан, комплекстүү жалпы белгилери окшош болгон. Бул болсо, куралдарынын, ат жабдыктарынын, үй турмушунун окшоштугу, кооздук буюмдарынын окшоштугу жана алгачкы түрк маданиятынын жалпы окшоштугу – руникалык жазма болгон.

Кыргыздар Кытайдын букаралыгына өткөнү менен иш жүзүндө Таң ордосу кыргыз өлкөсүндө реалдуу бийликке ээ болгон эмес. Кыргыздар андан кийинки жылдардын аралыгында Кытайга бир нече жолу элчилерин жиберип, жылкы айдап барып, аларды ар түрдүү товарларга, негизинен шайы, жибек кездемелерине айырбаштап кетип турушкан. Ошентип, кыргыз башкаруучулары империянын колдоосун көчмөндөрдун арасында өз абалдарын күчөтүү учүн пайдаланышкан. Ошол эле учурда аскер күчтөрүн түзүү башталат. Бардык аймак алты округга (бага) бөлүнүп, аларды башкаруу системасы жакшырып, мамлекет социалдык-экономикалык жактан акырындап күч ала баштаган.

 

 

Борбордук Азиядагы саясий жагдай кескин өзгөрүп турган кезде кыргыздарга Барсбек Ажо башчылык кылган. Ал эми Орхон түрктөрүн (Монголияда) Тан империясынын эзүүсүнө каршы көтөрүлүшкө баштап чыккан. Алар талаада кытай аскерлерин жана алардын союздаштарын бир нече жеңилүүлөргө учуратышкан. Эски Ашина династиясынын мүчөсү Кутлуг башчылык кылган түрктөр Экинчи Түрк кагандыгын түзүшөт. Кыргыздар, башка талаа элдери сыяктуу эле, үстүртөн болгон кытай бийлигинин ордуна аларга үстөмдүк кыла турган күчтүү мамлекеттин болушун каалашкан эмес. Алар Баз кагандын тогуз огуздары, курыкандар, кытайлар, татарлар менен биргелешип Тан империясынын союздаштары болуп чыгышкан. 688-ж. чыгыш түрктөр Баз кагандын коалициясын талкалашып, толук бойдон талаанын ээси болуп калышты. Кыргыздар бул салгылашууга катышкан эмес, ошондуктан өздөрүнүн аскерлерин сактап калышат. Барсбек ажо Түрк кагандыгынын түндүк чек араларындагы түрктөргө каршы күчтөргө башчылык кылып калды. 688-ж. кийин көп убакыт өтпөй Барсбек кыргыздардын күчүн баамдап, маанилуү саясий актыны жасады. Ал Ынанчу Алп Билге деген такты наамын кагандык титулу менен кошо кабыл алды. Мына ошентип, кыргыздардын каганы Борбордук Азияда үстөмдүк кылууга ачыктан-ачык доо коюп, Түрк кагандыгына чакырык таштаган болучу.