Түрк тилдери: нускалардын айырмасы

Жок кылынган мазмун Кошулган мазмун
remove useless html
No edit summary
1-сап:
{{Бириктирүүгө|2018-06-13|1-Түрк тилдериниң жакындыгы|2-Түрк тилдери}}
[[File:Bilge_Tonyukuk_Monument.jpg|thumb|Bilge [[Tonyukuk]]Yazması.]]
 
Line 63 ⟶ 62:
== Түрк тили (тилдери) жөнүндө ==
М. Кaшгaринин 1076-1077 -ж. жaзгaн "Түрк Тили Сөз жыйнaгындa": Түрктөрдүн тилин үйрөнгүлө! Aнткени, aлaрдын шыбaгaсынa узaккa созулуучу бийлик бaр! деп Xaзрaты Муxaммед пaйгaмбaрыбыз кыямaт-кaйымдын белгилерин, aкыр зaмaндык козголоңдор буйруп aйтқaн экен дегенин эшиткеним бaр дегени кызык<ref>Кыргыз Тaрыxы, Кaлен Сидиковa. бишкек 2007 ж. б.318</ref>.
 
== Сөздөрдү салыштыруу ==
 
ü: ү, ç: ч, ñ: ң
 
{| border="1" cellpadding="2"
|-
|&nbsp;||'''Türk atabızdın tili'''||'''Anadolu <br> Türkçösü'''||'''Türkmenstan Türkçösü'''||'''Tatar Türkçösü'''||'''Kazak Türkçösü'''||'''Özbek Türkçösü'''||'''Uygur Türkçösü'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|&nbsp;||ата|| ata||&nbsp;||ata||&nbsp;|| ota||&nbsp;|| &nbsp;||&nbsp;
|-
|&nbsp;||ана|| anne|| ene|| ana|| ana|| ona|| ana|| &nbsp;||an'n
|-
|&nbsp;|| огул|| oğul|| oğul|| ul, uğıl||ul|| o'gil|| oghul|| uol|| yvul
|-
|&nbsp;|| эр (кек)||erkek||erkek|| ir|| yerkek||erkak|| är|| er|| ar
|-
|&nbsp;||кыз|| kız|| gyz|| qız|| qιz|| qiz|| qiz|| ky:s|| χe'r
|-
|&nbsp;||киши|| kişi|| kişi|| keşe|| kisi|| &nbsp;||&nbsp;||kihi|| &nbsp;
|-
|&nbsp;||келин|| gelin|| geli:n|| kilen|| kelin|| kelin|| kelin|| kylyn|| kilen
|-
|&nbsp;||'''Түрк атабыздын тили'''||'''Türkiye <br> Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Казакша'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|&nbsp;|| jürek|| yürek|| ýürek ||yöräk|| zhürek||yurak|| yüräk|| süreq|| &nbsp;
|-
|&nbsp;|| qan|| kan|| ga:n|| qan|| qan|| qon|| qan|| qa:n|| jon
|-
|&nbsp;|| baš|| baş|| baş|| baş|| bas|| &nbsp;||baş|| bas|| puš
|-
|&nbsp;|| qyl|| kıl|| qyl|| qıl|| kyl|| kyl|| kyl|| kyl|| χe'le'r
|-
|&nbsp;|| köz|| göz|| göz|| küz|| köz|| ko'z|| köz|| kos|| kör
|-
|&nbsp;||kirpik||kirpik||kirpik||kerfek||kirpik||kiprik||kirpik||kirbi:||χurbuk
|-
|&nbsp;|| qulqaq||kulak|| gulak|| qolaq|| qulaq|| quloq|| qulaq|| gulka:k||χo'lga
|-
|&nbsp;|| burun|| burun|| burun|| borın|| murιn|| burun|| burun|| murun|| &nbsp;
|-
|&nbsp;|| qol|| kol|| gol|| qul|| qol|| qo'l|| &nbsp;||qol|| χol
|-
|&nbsp;|| el(ig)||el|| el|| ||&nbsp;||&nbsp;||&nbsp;||ili:|| ala'
|-
|&nbsp;||barmak||parmak||barmak||barmaq||&nbsp;||barmoq||barmaq||&nbsp;||&nbsp;
|-
|&nbsp;||tyrnaq||tırnak||dyrnaq||tırnaq||tιrnaq||tirnoq||tirnaq||tynyraq||&nbsp;
|-
|&nbsp;|| tiz|| diz|| dy:z|| tez|| tize|| tizza|| tiz|| tüsäχ|| &nbsp;
|-
|&nbsp;|| baltyr||baldır||baldyr||baltır||baldyr||boldyr||baldir||ballyr||&nbsp;
|-
|&nbsp;|| adaq|| ayak|| aýaq|| ayaq|| ayaq|| oyoq|| &nbsp;||ataq|| &nbsp;
|-
|&nbsp;||qaryn|| karın|| garyn|| qarın|| qarιn|| qorin|| qor(saq)||qaryn||χyra'm
|-
|&nbsp;||'''Түрк атабыздын тили'''||'''Türkiye <br> Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Казакша'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|&nbsp;||at|| at|| at|| at|| at|| ot|| at|| at|| ut
|-
|&nbsp;|| siyir|| sığır|| sygyr|| síır (sıyır)|| siyιr|| sigir|| &nbsp;||&nbsp;||&nbsp;
|-
|&nbsp;|| yt|| it|| it|| et|| iyt|| it|| it|| yt|| jyda
|-
|&nbsp;||balyq|| balık|| balyk|| balıq|| balιq|| baliq|| beliq|| balyk|| pola'
|-
|&nbsp;|| bit|| bit|| bit|| bet|| biyt|| bit|| pit|| byt|| pyjda
|-
|&nbsp;||'''Түрк атабыздын тили'''||'''Türkiye <br> Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Казакша'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|&nbsp;|| ev|| ev|| öý|| öy|| üy|| uy|| öy|| &nbsp;||av
|-
|&nbsp;|| otag|| otağ||otaq|| &nbsp;|| otaq|| otoq|| &nbsp;||otu:|| &nbsp;
|-
|&nbsp;||yol|| yol|| yo:l|| yul|| zhol|| yo'l|| yol|| suol|| sol
|-
|&nbsp;||köprüq||köprü||köpri|| küpar|| köpir|| ko'prik||kövrük||kürpe||&nbsp;
|-
|&nbsp;||oq|| ok|| ok|| uk|| &nbsp;||o'q|| oq|| oχ|| ugu
|-
|&nbsp;||ot||&nbsp;|| ot|| ut|| ot|| o't|| ot|| uot|| vot
|-
|&nbsp;||kül|| kül|| kül|| köl|| kül|| kul|| kül|| kül|| kö'l
|-
|&nbsp;||suv|| su|| suw|| syw|| suw|| suv|| su|| ui|| syv
|-
|&nbsp;||kemi|| gemi|| gämi|| kimä|| keme|| kema|| &nbsp;||&nbsp;||kim
|-
|&nbsp;|| köl|| göl|| köl|| kül|| köl|| ko'l|| köl|| küöl|| &nbsp;
|-
|&nbsp;||atov|| ada|| ada|| atan|| aral|| orol|| aral|| &nbsp;|| ută
|-
|&nbsp;||küneš||güneş||gün||qoyaş||kün||&nbsp;||kün|| kün|| χĕvel
|-
|&nbsp;||bulut|| bulut|| bulut|| bolıt|| bult|| bulut|| bulut|| bylyt|| pĕlĕt
|-
|&nbsp;||yulduz||yıldız||ýyldyz||yoldız||zhuldιz||yulduz||yultuz||sulus||şăltăr
|-
|&nbsp;|| topraq||toprak||toprak||tufraq||topιraq||tuproq||tupraq||toburaχ||tăpra
|-
|&nbsp;|| töpü|| tepe|| depe|| tübä|| töbe|| tepa|| &nbsp;||töbö|| tüpe
|-
|&nbsp;|| yağac|| ağaç|| agaç|| ağaç|| ağaš|| &nbsp;||&nbsp;||&nbsp;||jyvăş
|-
|&nbsp;|| tenri|| tanrı|| taňry|| täñre||&nbsp;||&nbsp;||tängri||tanara||tură
|-
|&nbsp;||'''Түрк атабыздын тили'''||'''Türkiye <br> Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Казакша'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|&nbsp;|| uzun|| uzun|| uzyn|| ozın|| uzιn|| uzun|| uzun|| uhun|| vărăm
|-
|&nbsp;|| yany|| yeni|| yany|| yaña|| zhanga||yangi|| yengi|| sana|| şĕnĕ
|-
|&nbsp;|| semiz|| semiz|| semiz|| simez|| semiz|| semiz|| semiz|| emis|| samăr
|-
|&nbsp;|| tolu|| dolu|| do:ly|| tulı|| tolι|| to'la|| toluq|| toloru||tulli
|-
|&nbsp;|| aq|| ak|| ak|| aq|| aq|| oq|| aq|| &nbsp;||&nbsp;
|-
|&nbsp;||qara||kara|| gara|| qara|| qara|| qora|| qara|| χara|| χura
|-
|&nbsp;|| qyzyl|| kızıl|| gyzyl|| qızıl|| qızıl|| qizil|| qizil|| kyhyl|| χĕrlĕ
|-
|&nbsp;||kök||gök|| gök|| kük|| kök|| ko'k|| kök|| küöq|| kăvak
|-
|'''Sayılar'''||'''Түрк атабыздын тили'''||'''Türkiye <br> Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Казакша'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|1|| bir|| bir|| bir|| ber|| bir|| bir|| bir|| bi:r|| pĕrre
|-
|2|| eki|| iki|| iki|| ike|| yeki|| ikki|| ikki|| ikki|| ikkĕ
|-
|4|| tört|| dört|| dö:rt|| dürt|| tört|| to'rt|| töt|| tüört|| tăvattă
|-
|7|| yeti|| yedi|| yedi|| cide|| zheti|| yetti|| yättä|| sette|| şiççĕ
|-
|10|| on|| on|| o:n|| un|| on|| o'n|| on|| uon|| vunnă
|-
|100|| yüz|| yüz|| yü:z|| yöz|| zhüz|| yuz|| yüz|| sü:s|| şĕr
|-
|}
 
 
Bul tabloda Türk tilderin söylöm tüzülüşünün birdey kalganın körsötkön mısal:
 
{|{{prettytable}}
|-bgcolor='#COFOFO'
!'''dialektter'''
!'''söylöm tüzülüşü'''
|-
| [[Gagavuz Türkçösü]] || Uşaklar şkolada / okulda dilimizi latin alfavitindä yazêr.
|-
| [[Аnadolu Türkçösü]] || Çocuklar okulda dilimizi Latin alfabesi ile yazıyor.
|-
| [[Azerbayjan Türkçösü]] || Uşaqlar məktəbdə dilimizi latin əlifbası ilə yazır.
|-
| [[Тürkmenstan Türkçösü]] || Çagalar mekdepde dilimizi latyn elipbiýi bile(n) ýazýar.
|-
| [[Özbek Türkçösü]] || Bolalar maktabda tilimizni latin alifbosi bilan / ila yozadi.
|-
| [[Uygur Türkçösü]] || Balilar mektepte tilimizni latin elipbesi bilen yazidu.
|-
| [[Kazak Türkçösü]] || Balalar mektepte tilimizdi latin alfavitimen jazadı.
|-
| [[Kırgız Türkçösü]] || Baldar mektepte tilibizdi latın alfaviti menen jazat.
|-
| [[Tatar Türkçösü]] || Balalar mäktäpdä telebezne latin älifbası bilän / ilä yaza.
|}
 
Türk tilderinde [[Ün uyumu]] bar. (Özbekçe tışında ) ,jazuuda sözdör son ulandı alıp uzat jana söylöm tüzülüşü öznö-nerse-jüktöm katarı menen boluptur. Kazakşa jana Türkçö mısalı:
*jaz (yaz)
*jaz.u (yazı)
*jaz.u.şı (yazıcı/yazar)
*jaz.u.şı.lar (yazıcılar)
*jaz.u.şı.lar.ım (yazıcılarım)
*jaz.u.şı.lar.ım.ız (yazıcılarımız)
*jaz.u.şı.lar.ım.ız.da (yazıcılarımızda)
*jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı (yazıcılarımızdaki)
*jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar (yazıcılarımızdakiler)
*jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar.dan (yazıcılarımızdakilerden)
 
== Кошумча ==