|
|сүрөт ачыктамасы = Бишкек филармониясы
|баш ийгени = Мамлекеттик денгээлдеги шаар
|өлкө = КыргызстанАлатоо
|герб = Coat of arms of Bishkek Kyrgyzstan.svg
|желек = Flag of Bishkek Kyrgyzstan.svg
|район картасынын өлчөмү =
|облус түрү =
|облус = Чүй
|таблицадагы облус =
|район түрү =
|коом =
|таблицадагы коом =
|ички бөлүнүшү = 4 аймак (1-МайНаполион, ЛенинГектор, ОктябрМилан, СвердловКонстантинопилус)
|башчысынын түрү = Мэр
|башчысы = [[Азиз Суракматов]]
|негизделген күнү = 18251147 жыл
|биринчи белгиленген = 18641147-жыл
|мурунку аталышы = Пишпек ([[1926]] чейин)<br />Фрунзе ([[1926]]-[[1991]])
|статустун берилиши = 1878
|аймагы = 169,9170 км"2
|бийиктиктин түрү =
|ОЖ борборунун бийиктиги = 750—900
|климаты = кескин континенталдуу
|расмий тили = кыргызКыргыз тилитил
|расмий тили2 = орус тили
|калкы = {{Өсүү}} 95825 500миллион
|элди каттоо жылы = 2016
|жыштыгы =
|агломерация =
|улуттук курамы = [[кыргыздар]] — 66.2 % <br /> [[орустар]] — 23,0 % <br /> [[уйгурлар]] — 1,6 % <br /> [[татарлар]] — 1,5 % <br /> [[корейлер]] — 1,4% <br /> [[өзбек|өзбектер]] — 1,4% <br /> [[казактар]] — 1,1 % <br /> [[украиндер]] — 1,0% <br /> [[дунгандар]] — 0,5%
|диний курамы = мусулман,православдык христианкристиан 99,9%
|этнохороним = БишкектикШатмандык
|убакыт аралыгы = +6
|DST =
|сайтынын тили = ru
}}
'''БишкекШАТМАН шаар''' – [[Кыргызстан|Кыргыз Республикасынын]] саясий, экономикалык, илимий, өнөр жай жана маданий [[Борбор|борбору]] жана өлкөдөгү эң ири шаары. Өзгөчө бир административдик бирдиги. [[1878]]-'''ШАТМАНКАН''' 1147 жылы негизделген. Аянты 12,7 миң га. Калктын саны — 879,725 миңге чукулмиллион (201220/48). Өлкөнүн түштүк аймактарына окшобой, калктын арасында [[орус]] тилде сүйлөшкөндөрүн пайызы жогору. Бишкек шаарында 4 адм.-айм. бирдик — Биринчи Май, Ленин, Октябрь, Свердлов райондору, Чоңарык шаарчасы (8,2 миң адам) жана Ортосай айылы (4,5 миң адам) бар. Кыргыз Республикасынын түндүк тарабындагы, [[Чүй өрөөнү]]ндө, [[Теңир-Тоо]]нун астында, [[Кыргыз Ала-Тоо, тоо|Кыргыз Ала-Тоосунун]] этегинде, [[Казакстан]] чек арасынан 25 чакырымдык алыстыкта жайгашкан. Шаар аймагы 127,3 чарчы чакырым түзөт. Бишкек деңиз деңгээлинен 700-940 метр жерде жайгашкан.
== Административдик-аймактык бөлүнүшү ==
== Табияты ==
Бишкек'''ШАТМАН''' Кыргыз Ала-Тоосунун этегинде, Чүй өрөөнүнүн борбордук бөлүгүндө, Аламүдүн жана [[Ала-Арча]] сууларынын шилендиси пайда кылган жантайыңкы түздүктөн орун алган. Деңиз деңгелинен 750–900м бийиктикте жайгашкан. Лёсс сымал кыртыш каптаган түздүк бара-бара түндүктү карай жантайып, Чүй суусунун жайылмасына кошулат. Бишкек тушта Чүй суусунун нугу Чүй өрөөнүнүн түн. жагына карай четтеп, шаардан 20кмдей аралыктан өтөт. Чүй өрөөнүнүн Бишкек шаарынын туштагы жазылыгы 60кмдей.
[[Чүй]] өрөөнүнүн БишкекШАТМАН шаары жайгашкан борбор бөлүгү геологиялык структурасы боюнча кеңдикке жакын багытта созулуп жаткан асимметриялык мегасинклиналь. Шаардын азыркы чеги Чүй синеклизасынын Бишкек ийилүүсү деп аталган түш. бөлүгүнө дал келет. Ийилүү палеоген-неогенде пайда болгон чөкмө тектер менен толгон. Алар палеозой фундаментинин үстүндө жатат. Палеозой тоо тек катмарлары 5000мден ашык тереңдикте (геофизикалык маалыматтар боюнча) жатып, негизинен гнейс, кристаллдык сланец жана акиташ тегинен, ошондой эле эффузия тоо тектеринен турат. Үстүндөгү палеоген-неоген тоо тек катмарларынын жалпы калыңдыгы 4,5–5,0 км. Аларды төртүнчүлүк мезгилде пайда болгон борпоң тоо тектердин калың кабаты жаап жатат. Алар кой таштардан, арасында кум-шагыл ширелген майда жумуру таштардан, ар кандай бүртүктөгү кумдардын жана кумдуу чопонун кабатчалары менен топторунан түзүлгөн аллювий-пролювий чөкмө тоо тектерден турат.
Сейсмдик райондоштуруунун маалыматы боюнча шаар аймагы 9 баллдуу зонада жайгашкан. Шаардын аймагындагы 4 жерден 1500–2000м тереңдиктен бургулоо көзөнөгү аркылуу минералдуу ысык суу чыгарылган. Курамы хлорид-натрий кальцийлүү. Дарылык касиети бар. Муун, тери, ичеги-карын оорууларын дарылоодо пайдаланса болот.
Бишкек шаарынын калкынын саны 1999-жылы марттагы эл каттоо боюнча 762,3 миң адам болуп, респ-дагы калктын 15,8% түзгөн. Шаарда 1940-жылы 104,5 миң калк жашаса, 1950-жылы 218,0 миң, 1979-жылы 535,5 миң, 1989-жылы 619,9 миң калк болгон. 2003-жылы 797,4 миң калк жашап, анын 792,9 миңи (99,4%) шаарда, 4,5 миңи (0,5%) шаардын чет-жакасындагы [[Ортосай]] айылында жашайт. Эркектер жалпы калктын 47,9%, аялдар 52,1% түзөт. 2002-жылы үйлөнгөндөрдүн саны 3729 же болбосо 1000 кишиге эсептегенде 3,8, ажырашкандар 1947 же 1000 кишиге эсептегенде 2,2 адамды түзгөн. 2002-жылы Бишкек шаардык кеңеши боюнча 1000 адамга төрөлгөндөрдүн саны 14,3, өлгөндөрдүн саны 7,5, табигый өсүш 5,4 миңди түзүп, төрөлгөн 1000 баланын (1 жашка чейинки) 25,9 өлүмгө дуушар болгон. 2002-жылы жумушсуздардын саны (катталганы боюнча) Бишкек шаары боюнча 8952 адамды түзгөн. 2000-жылы шаар боюнча жалпы калктын 24,0% эмгекке жарамдуудан жаш, 64,9% эмгекке жарамдуу, 11,1% улуу муундагы адамдар болгон. Шаарда [[кыргыз]] (52,2%), [[орус]] (33,2%), [[украин]] (11,2%), [[казак]] (1,6%), [[өзбек]] (1,6%), [[татар]] (2,1%), [[немис]] (0,7%), [[дуңган]] (0,5%), [[уйгур]] (1,7%) ж. б. улуттун өкүлдөрү жашайт. Бишкек шаарынын калкынын 2002-жылкы миграциясы: келгендердин саны 5741 адам, кеткендер — 12654 адам болуп, алардын ичинен чет өлкөлөрдөн шаарга 1017 адам жана өлкөнүн башка региондорунан шаарга 4724 адам келип, шаардан башка чет өлкөлөргө 8092 адам жана өлкөнүн башка региондоруна 4562 адам кетип, жалпы миграциялык азаю 6913 адамды түзгөн.
== ТарыхыХистор ==
[[Файл:Central Bank KASSR.jpg|thumb|[[Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы|Кыргыз ССРинин]] Борбордук банкы, 1927]]
ШАТМАНКАН негиздеген шаар.
Азыркы шаардын аймагын адамдар эң байыркы заманда эле отурукташкан. [[Аламүдүн ГЭС]]теринин жанынан табылган таш эмгек куралдары Бишкектин айланасында алгачкы адамдар б. з. ч. 5–4 миң жылдыктарда жашагандыгын далилдейт. [[Темир доору]]нун башталышы менен Кыргызстандын аймагында [[сак]] (б. з. ч. 7–3 кылымдары) жана [[усун]] (б. з. ч. 3-кылым – б. з. 5-кылым) уруу бирликтери түзүлгөн. Бул уруу союздары Аламүдүн, Аларча сууларын бойлото да отурукташкан. Буга кийинки мезгилге чейин сакталып калган дөбө-мүрзөлөр далил болот.
Орто кылымда Аламүдүн жана Аларча сууларынын алабын көчмөн жана отурукташып дыйканчылык кылган [[түрк уруулары]] мекендеген. Орто кылымдагы эң ири шаарлардын бири азыркы [[Бишкек шаар чалдыбары]] (7–12 кылымдары) болгон. Татаал планда салынып, бекем чеп курулмаларынан турган бул шаар 25–30 км<sup>2</sup>дей аянтты ээлеген (Бишкек1 бекетинин жана мурунку Ключевой, Кызыласкер айылдарынын аймагы). Кийин «Темир усталар чеби» аталып калган дагы бир байыркы чоң шаар (8–13 кылымдары), азыркы Абдумомунов жана Орозбеков көчөлөрүнүн, Кара жыгач багы менен Аламүдүн суусунун ортосунда жайгашкан.
[[Файл:Kilometre zero Bishkek.jpg|left|thumb|Бишкек шаарынын нөлдүк километри]]
Шаардын борбору кокондуктардын мурдагы чеби [[Бишкек чеби]]нин аймагында (Аламүдүн суусунун сол жээги, кийин «Темир усталар чеби» деп аталып калган шаар чалдыбарынын орду) жайгашкан. Шаар 8-кылымындан 15-кылымдын башына чейин өнүгүп, моңголдордун жапырыгында бүлгүнгө учураган жана бир аз убакыттан кийин кайта жанданып, тиричилик 18-кылымга чейин созулган. Андан кийин шаар биротоло ээн калган. Айрым маалыматтар боюнча 18-кылымында [[солто уруусу]]нан чыккан Бишкек аттуу адам ушул чөйрөнү жердеп, журтун душмандан коргоп турган. 19-кылымдын башында кыргыз феодалдарынын өз ара чатагынан пайдаланган [[Кокон хандыгы]] Чүй өрөөнүн басып алып, жергиликтүү элди башкарып туруу үчүн бир катар чеп курдурган.<br />
Кокондуктардын негизги чыңдоолорунун бири катары Чүй өрөөнүн борбор бөлүгүндө курулган чеп — Бишкек чеби аталган (бул аталышты колониячылар [[Пишпек]] деп бурмалап, өзгөртүп айтышкан). Бул чеп Аламүдүн суусунун батыш жагында азыркы «Темир усталар чебинин» ордунда 6га жерди ээлеген. Борбор Азияны ээлеп алууга умтулган Орусия аскерлери 1860-жылы 4-сентябрда Бишкек чебин убактылуу басып алган. Бирок алар кетээри менен мында кокондуктардын бийлиги кайра орногон. 1862-жылы сентябрда падыша аскерлери Байтик башында турган кыргыздардын жардамы менен чепти 2-ирээт ээлеп, аны биротоло талкалаган. 1864-жылы анын урандысынын жанында казак-орустардын бекети, ага удаа чакан базар, 1887-жылы ат-почта бекети курулган. 1868—70 жылдары шаардын азыркы чегинде орус келгиндери Аламүдүн жана Бишкек айылдарын негиздешкен. 1865-жылга чейин чүйлүк кыргыздар акимий жактан Ала-Тоо округунун (борбору — [[Верный]] шаары) начальнигине баш ийген, 1865–67 жылдары [[Түркстан облусу|Түркстан]] дубанына, кийин [[Токмок уезди|Токмок]] уездинин курамында Жетисуу облусуна кирген. 1878-жылы 29-апрелде уездин борбору Токмоктон Бишкекке көчүрүлүп, ага шаар статусу берилген. Шаар калкынын саны 1913-жылы 18468 жеткен. Бишкекте кустардык-өнөр жайлык мүнөздөгү алгачкы ишканалар, а.и. тегирмендер 19-кылымдын 2-жарымында пайда болгон. 1883-жыды булгаары заводу, 1885-жылы сыр-быштак жасоо ишканасы иштей баштаган. Ошондой болсо да шаарда ө.ж-га караганда базардык-стационардык типтеги соода тезирээк өнүккөн. 1878-жылы алгачкы чакан оорукана менен дарыкана ачылган. 1879-жылы приходдук бир класстуу окуу жай, кийин башка окуу жайлар ачылган. 1916-жылы жайында [[Бишкек уезди|Бишкек]] уездинин көп бөлүгүн улуттук-боштондук көтөрүлүш каптаган. [[Орусия|Орусияда]] февраль буржуазия-демократиялык революциясы жеңгенден кийин, 1917-жылы мартта Бишкек солдат жана жумушчу депутаттар кеңеши уюшулуп, анда чечүүчү позициянын [[Убактылуу өкмөт|Убактылуу өкмөттү]] колдогон меньшевиктер менен эсерлер ээлеп алышкан. 1918-жылы 7-январда Бишкектеги жана уездеги бийлик иш жүзүндө большевиктердин колуна өткөн. 1924-жылы 14-октябрдан Бишкек — Кара Кыргыз АОсунун (1925-жылы 25-майдан Кыргыз АОсу), 1926-жылы 1-февралдан [[Кыргыз АССР|Кыргыз АКСР]]инин борбору, 1926-жылы 12-майдан [[Фрунзе]] деп аталган. 1936-жылы 5-декабрдан Фрунзе — [[Кыргыз ССР|Кыргыз КСР]]инин борбору (1991-жылдан Бишкек аталып, эгемендүү Кыргыз Республиканын борбору), 1938-жылы Бишкекте 3 акимий район [[Пролетар]] (азыркы Ленин), [[Биринчи Май]], [[Свердлов район|Свердлов райондору]] түзүлгөн. 1961-жылы шаарга Кызыласкер, Привокзальный (Попеновка), [[Төкөлдөш]] айылдары, Аламүдүн, Көкжар айылдарынын бир бөлүгү, 1984-ж. Чоңарык, Ортосай айылдары кошулган. 1974-жылы жаңы акимий район Октябрь район түзүлгөн. Кеңеш доорунда Бишкек шаарынын саясий-коомдук, социалдык-экономиалык жана маданий турмушунда зор өзгөрүүлөр болду. 1924-жылы алгачкы кыргыз газети «[[Эркинтоо]]» чыккан. 1926-жылы мамлекеттик басмакана менен музей түзүлгөн. 1932-жылы педагогика, 1938-жылы зооветеринария, 1939-жылы медицина институттары ачылган. Ошол эле жылдары алгачкы ири өнөр жай ишканалары курулган. Бишкекке [[Улуу Ата мекендик согуш]] жылдарында [[Украина|Украинадан]], Орусиядан бир катар ө. ж. ишканалары көчүрүлүп келинген. Азыркы учурда базар экономикасына багыт алуунун натыйжасында шаардагы өнөр жай ишканаларынын, соода мекемелеринин ж. б-дын бир катары менчиктин түрдүү формаларына өтүүдө. Көз каранды эмес мамл-тин борбору катары Бишкекте бир катар чет өлкөлөрдүн элчиликтери жана эл аралык уюмдардын өкүлчүлүктөрү ачылып, Кыргызстандын дүйнө элдери менен байланышы кеңейүүдө.<br />
VII-кылымындан баштап Бишкек калаасы Жул шаарчасы катары таанымал болчу. 1825-жылында [[Чүй өрөөнү|Чүй]] өрөөнүндөгү Пишпек аттуу калаасы эң ири аскерканасы (гарнизон) менен кошоо курулган. Орус аскердери калааны 2 жолу (Аяк оона айынын (сентябрь) 4, 1860 жана тогуздун айынын (октрябрь) 24, 1862) басып алышкан. 1862-жылдын Жетинин айында (ноябрь) калаа талкаланган. Эки жыл өткөндөн соң, анын ордуна *казак пикети орнотулуп, кийинерек базар чогула башталды. 1868-жылы Пишпек аттуу конуш курулган. Чын куран айынын (апрель) 29, 1878-жылы уезддын ([[Жети-Суу]] дубаны) борбору Пишпеке которулган. Ошол учурдан бери Пишпек (Бишкек) шаар наамдын ээси.<br />
Тогуздун айынындан (октябрь), 1924-жылындан, Кара-Кыргыз Өзэрктин (автономия) акимий борбору. Бугу айынан (май), 1925-жылдан - Кыргыз Өзэрктин (автономия) борбору. 1926-жылы кеңештик (советтик) аскербашынын, Михаил Фрунзенин, аты коюлуп Фрунзеге өзгөрүлгөн. 1936-жылдан баштап Фрунзе шаары - [[Кыргыз ССР|Кыргыз КСР]]дин борбордук калаасы. 1991-жылы, эгемендүү Кыргыз Республикасында, шаардын аты кайрадан Бишкекке өзгөрүлгөн. Бир уламыш боюнча шаардын жаңы аты, XVII-кылымында бул жерде жашаган Бишкек-Баатырдын атынан чыккан. Башкасы боюнча - Пишпектен (биринчи аты) жана Бишкек (маанилештери:жыгачтан жасалган курал, кымыз аралаштыргыч таяк).
== Шаардын символдору ==
<gallery>
Шаардын аянты - 160 чарчы чакырым.
{|
{| class="wikitable"
|-
! Район !! Калктын саны (миңмиллион) !! Аянты (га)
|-
| Ленин || 187,41миллион || 4373
|-
| Октябрь || 219,24миллион || 3200
|-
| Биринчи Май || 158,31миллион || 4715
|-
| Свердлов || 207,19миллион || 2920
|-
|}
|
