Маршалл Аралдары: нускалардын айырмасы

Жок кылынган мазмун Кошулган мазмун
No edit summary
Общие исправления, внесение более точных экономических данных; вставка уникальных авторских фоторафий.
2-сап:
[[Файл:Flag of the Marshall Islands.svg|thumb]]
[[Файл:Over RMI Janybek Omorov IMG 2207 2.jpg|thumb|Мажуро аралынын учактан көрүнүшү. Фото Жаныбек Омор, 2017]]
'''Маршалл аралдары''', ''Маршалл Аралдары Республикасы'' (маршаллча Aolepan Aorokin Majel, англ. Republic of the Marshall Islands) – ОкеаниядагыТынч Океанындагы арал мамлекет. Аты окшош архипелагда 1156 аралдарда жайгашкан. Аянты 181,3 км<sup>2</sup>. Калкы 67,258.4 миң (20112018). Административдик-аймактык жактан 33 муниципалитетке бөлүнөт. Борбору – МаджуроМажуро (МаджуроМажуро [[Атолл|атоллунда]] жайгашкан; калкы 29,3 миң), 73%и шаар калкы 69,1%деп эсептелинет . Акча бирдиги – АКШ доллары.
 
Маршалл аралдары – БУУнун (1991), ЭВФнун (1992), Эл аралык реконструкция жана өнүктүрүү банкынын (1992), [[Тынч океан]] аралдары форумунун (1991; 2000-жылга чейин Түштүк Тынч океан форуму), Тынч океан коомдоштугу секретариатынын (1991; 1999-жылдары чейин Түштүк Тынч океан комиссиясы) мүчөсү.
10-сап:
[[Файл:Marshall islands-map.png|thumb|Маршалл аралдары.]]
 
Өлкө ОкеаниядаТынч Океанында экваторго жакын жайгашкан. Арал анча чоң эмес 29 шуру атоллдорунда жана 5 шуру аралдарында (баардыгы 1150) жайгашкан. Тынч океандын батыш бөлүгүндө Ратак жана Ралик деген эки топту түзөт. Экватордон түндүктө, Микронезияда. Эң бийик жери 24 м, эң жапыз жери Тынч океандын жээгинде (0 м). Эң ири атоллу – Кважалейн (97 аралдан турат, аянты 17 км2). Аралда фосфориттин кени бар. Океандын таманынан темир марганец конкрециясынын топтому табылган. Климаты архипелагдын түндүгүндө тропиктик пассаттык, түштүгүндө субэкватордук. Жылдык жаан-чачыны 2000 ммден (Түндүк аралында) 4500 ммге чейин (түштүгүндө; майдан декабрга чейин жаайт). Абанын айлык орточо температурасы 26–33°С, жылдык орточо 28°С. Туруктуу суусу жана көлү жок. Өсүмдүктөрдүн 80ге жакын түрү кездешет. Кокос пальмасы, нан дарагы, банан, шуру лагуналарында мангр өсүмдүктөрү отургузулган. Топурагынын күрдүүлүгү аз, нымды кармабайт. Арал жаныбарларга жакыр. Сүт эмүүчүлөрдүн 9 түрү (колу канаттар, кемирүүчүлөр), жерде-сууда жашоочу жылан, кескелдириктер (өзгөчө геккондор), деңиз жана жашыл таш бакалар, куштардын 106 түрү кездешет. Арал – канаттуулар базары. Жээгинде балыктар (250дөн ашык түрү) быкылдайт. Шурунун (коралл) 140 түрү бар. Коргоого алынган аймагы жок. Бикар жана Таонги (Бокак) атоллунда табигый экосистема (деңиз жашыл таш бакасы) сакталып, Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине киргизилген.
[[Файл:Ж. Омор - Маршалловы острова. Вид на рыболовные судна. 2017-04-22 09.47.05.jpg|thumb|Балык уулоочу кеме. Фото: Жаныбек Омор, 2017 ]]
Калкынын негизинен маршаллдыктар түзөт, ошондой эле америкалыктар (6,2%), филиппиндер, япондор, кытайлар ж. б. жашайт. Христиан (негизинен протестанттар), мусулман, иудей динин тутат. Расмий тилдери – маршалл жана англис тилдери. орточо жыштыгы 1 км2 жерге 370 ки­ши. Калкынын жашынын орточо узактыгы: эркектериники – 69,8 жаш , аялдарыныкы – 73,9. Төрөлүүнүн деңгээли 1000 кишиге 29,1 бала. Өлүм-житим төмөн (1000ге 4,4; балдардыкы 1000ге 23,7). 100 аялга 104 эркек туура келет. Ири аралдары: МаджуроМажуро (25,8 миң), Эбейе (9,6 миң).
 
Аралды 1529-жылы испан деңиз саякатчысы А.&nbsp;Сааведра ачкан. 1788-жылы англичанинангличан Маршалл изилдеген. 19-кылымдын башында орус деңиз саякатчылары да бир нече майда аралдарды ачып, картага түшүрүшкөн. 17-кылымдан 19-кылымга чейин Испаниянын ээлиги болгон. 1885-жылы Германия, 1914-жылы Япония басып алган. 1920-жылы Улуттук лига аралды башкарууга Японияга мандат берген. 1945-жылы АКШга өткөн. 1947-жылы БУУнун чечими менен АКШнын опекага алынган аймагы болгон. Америка өкмөтү аралды аскер полигонуна айландырышкан. 1946-жылдан 1962-жылга чейин ядролук куралдарды сынашкан (Бикини жана Энивиток атоллдорунда). 1982-жылы КваджайлейнКважалейн а. ракета полигону болгон. Арал 1991-жылы көз каранды эместикке ээ болгон.
 
Экономика жагынан караганда, Маршалл аралдары – өнүгүп келе жаткан, калкынын кирешеси төмөн өлкө. ИДПнын көлөмү 133,5180 млн АКШ доллар (АКШ2016), аны киши башына бөлүштүргөндө 23,5300 миң доллардан туура келет. Улуттук дүң продукциясы 115 млн долларды (2004; АКШ)долларын түзөт. Анын 32%и айыл чарбагачарба, 15%и өнөр жайгажай, 53%и тейлөө чөйрөсүнөчөйрөсүнөн туура келетөндүрүлөт. Экономикасы АКШнын жардамына муктаж (бюджетинин 60% туура келет). Мамлекеттик бюджеттин 30%и КважлейнКважалейн атоллунун ижарасынан, ошондой эле чет өлкөлүк соода кемелерине «ыңгайлуу желекти» бергендиги жана каттоого алгандан түшөт. Балык кармоо жана жасалма жол менен көбөйтүү копраны иштетүү (кокос майы, жмых) ишканалары иштейт. Кол өнөрчүлүк менен (жасалма үлүлдөн, жыгачтан буюмдар жасашат) алектенет. Аралдын аймагынын 10%и иштетилет. Негизги товар өсүмдүгү – кокос пальмасы жана нан дарагы. Томат, коон, тропика жемиштери өстүрүлөт. Бодо мал, чочко асыралып, тоок багылат. Автомобиль жолунун уз. 2000 км (анын ичинде асфальтталганы 75 км). Жалгыз деңиз порту – МаджуроМарщалл аралдарынын желеги менен 1381 кеме (анын ичинде 1284ү чет өлкөлүктөргө таандык) кирет. Экономикасынын негизин фосфат казып алуу, айыл чарба жана балыкчылык түзөт. Сыртка фосфат, кокос майы, копра, балык, белек-бечкектер чыгарылат. Сырттан азык-түлүк, тамеки, курулуш материалдары, машина жана анын жабдуулары, минералдык отун, химикаттарды алат. Негизги сырткы соо­да шериктештери: АКШ, Япония, Австралия.
 
2018-жылы Маршалл Аралдары өз акчасын (крипоакча - cryptocurrency) киргизүү жөнүндө мыйзам кабыл алды. Жаңы акча бирдиги "соверин" ("sovereign" - "көз карансыз") деп аталды.
 
Билим берүү системасы – мектепке чейинки (3 жаштан 5 жашка чейин), милдеттүү 8 жылдык башталгыч (6дан 14кө чейин; мамлекеттик жана мамлекеттик эмес мектептер), орто (15тен 18ге чейин) жана атайын орто билим алуудан турат. Жогорку билимди Маджуродогу Түштүк Тынч океан университетинин кампусунан (1993) алышат. Калк китепканасы, улуттук архив, «Алеле» музейи бар. Маджуро атоллунда күн сайын 1982-жылдан гезит чыгат. Радио берүүлөрү жана теле көрсөтүүлөрү англис жана жергиликтүү тилде көрсөтүлүп, уктурулат.
Line 22 ⟶ 24:
==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 5-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. илл. ISBN 978 9967-14-111 -7
*Экономит Жаныбек Омор уулунун маалыматтары (2017-жылы апрель-май айларында Маршал Аралдарына жүрүп, анын экономикасын изилдеген).
 
[[Категория:Аралдар‎]]