Кыргыз хандыгы: нускалардын айырмасы

Жок кылынган мазмун Кошулган мазмун
No edit summary
Белгилер: Көрсөтмөлүү оңдоо мобилдик түзмөктөн түзөтүү мобилдик көрүнүш режиминде түзөтүү
No edit summary
Белгилер: Көрсөтмөлүү оңдоо мобилдик түзмөктөн түзөтүү мобилдик көрүнүш режиминде түзөтүү
48-сап:
 
=== Ормон хандан кийинки мезгил ===
Кыргыздардын борбордоштурулган мамлекети [[Ормон хан|Ормон хандын]] башкаруучулугунда 14 жыл толук кандуу өкүм сүрүп, андан соң, анын уулу Үмөтаалынын жетекчилигинде дагы 12 жыл жашаган. Ормон хандын уулу [[Үмөтаалы, Ормон уулу|Үмөтаалынын]] атасынын хандык бийлигин мурас катары ээлегендиги жөнүндө 1856-жылы [[Валиханов Чокан|Ш. Уалиханов]] [8, с. 324], 1856-жылы П. П. Семенов [67, с. 207], 1867-жылы [[Северцов, Николай Алексеевич|Н.А. Северцов]] [65, с. 306-311] белгилеп кетишкен. Бирок, Үмөтаалынын бийлигин жана хандык даражасын бардык эле манаптар эмес, анын жакын санаалаштары гана кабыл алгандыгы анык. Ормон хандын өлүмүнөн соң, баатыр башы [[Төрөгелди баатыр|Төрөгелди]] өз билгенинче иш жүргүзүп, бугу-сарыбагыш чатагын козгогон.
 
==== Ысык-Көлдөгү жарандык согуш ====
Бул чабыш [[Төрөгелди баатыр|Төрөгелди баатырды]] бошотуп алуу үчүн болгон сүйлөшүүлөрдөн кийин аяктаган.
 
==== Уруулардын хандыктан бирден бөлүнүп чыгуусу ====
[[Орусия империясы]] [[Казактар|казактарды]] каратып, 1854-жылы [[Верный чеби|Верный чебин]] (азыркы [[Алмата|Алматы шаары]]) курушкандан кийин, [[Кыргыздар|кыргыздарды]] каратууга чындап киришкен эле. 1855-жылы 7-январда бугу уруусунун атынан [[Качыбек Шералы уулу|Качыбек Шераалы уулунун]] ант берүүсүнөн кийин [[Кыргызстан|Кыргызстандын]] РоссиягаОрусияга каратылышы башталган. Орус бийлиги Кыргызстанды каратууну ар кыл айла-амал менен ишке ашырган. Мисалы, орус аскерлери улам казактарды кыргыздарга каршылаштырып, кыргыз манаптарынын ынтымагын ыдыратуу үчүн [[улуу жүз]] казактарына атайын жашыруун көрсөтмө да берген. Натыйжада сарыбагыштардан [[Жантай Карабек уулу|Жантай]] башкарган тынай уруусу орус бийлигин кабыл алууга макулдук берсе, [[Үмөтаалы, Ормон уулу|Үмөтаалы Ормон уулу]] буга каршы болгон. [[Бишкек чеби|Бишкек чебинин]] беги РахматуллагаРахматулла каршылашканменен касташкан солтолордон [[Байтик Канай уулу]] орус бийлигине жакындашса, [[Жаңгарач Эшкожо уулу|Жаңгарач]] орус бийлигине каршы чыккан.
 
1860-жылы сарыбагыш уруусунун жетекчилерин колго түшүрүп, жазалоо максатын көздөгөн капитан Венюковдун отряды келгенде Үмөтаалы менен [[Төрөгелди баатыр|Төрөгелди]] [[Нарын]], [[Ат-Башы]] тарапка эли менен көчүп кетишкен. Алар орустар менен кокондуктардын ортосундагы 1860-жылы жай, күз айларындагы Кастек жана Узун-Агачтагы салгылаштарда [[Алымбек датка]]ны колдошкон. Кокон ханы [[Мала хан]] тарабынан куугунтукталган Алымбек датка 1861-жылы [[Нарын дарыясы|Нарын]] аймагына келгенде, Үмөтаалы ага чоң жардам көрсөткөн.
 
1862-жылы орустар [[Токмок, чеп|Токмок]], [[Пишпек чеби|Пишпек]] чептерин каратышат. 1863-жылы орус аскерлери [[Куртка чеби|Куртка чебин]] караткан. Ошол эле жылы [[Ат-Башы өрөөнү|Ат-Башыдагы]] чериктер[[Черик, уруу|черик уруусу]] орус бийлигин тааныган. Кара кыргыз хандыгынын аймагын жаңы келген орус баскынчылардан бошотууну [[Үмөтаалы, Ормон уулу|Үмөтаалы Ормон уулу]] уюштуруп, аракеттенгени белгилүү [72, с. 75; 11, с. 259-260]. 1863-жылы 18-июнда ал жоокерлери менен Нарын тарапка бара жаткан орус почта кызматчыларына кол салып, бирөөсүн опат кылган [41, л. 121об.-122об.], ал эми анын эртеси 19-июнда УметаалыҮмөтаалы өзүнүн туугандары жана саяк уруусунун манабы [[Осмон, Тайлак уулу|Осмон Тайлак уулунун]] жана башка уруу башчыларынын колдоосу менен Нарын суусунун боюнда Курткага жакын Экичат деген жерде, миңдеген жоокерлерди топтоп, кыргыз байрактарын желбиретип, добулбстардын коштоосунда подпоручик Зубарев кол башчылык кылган ок-дары, тамак-аш алып келе жаткан 40 солдаттан турган орус жоокерлерин үч күн курчоого алып, аткылашып жатканда, орустарга капитан Проценконун кошууну жардамга келиши менен курчоого алгандар чегинип кетишкен [53, л. 32-36].
 
1864-жылы 5-июнда полковник [[Черняев, Михаил Григорьевич|М. Г. Черняевдин]] отряды (2500 аскер) [[Олуя-Ата|Олуя-Атаны]] алып, отряддын бир бөлүгү [[Талас өрөөнү|Талас]] аркылуу өтүп, [[Чаткал өрөөнү|Чаткалды]] ээлеген. Ушул жылы Кокон хандыгынын иш жүзүндөгү толук башкаруучусу болгон кыргыз [[Алымкул Аталык|Алымкул аталык]] [[Тогуз-торо району|Тогуз-Тородон]] [[Кочкор]]го чейин жүрүш жасаганда, Үмөтаалы ага кошулган. Бирок, Коконго караган [[Чымкен]]ди орустар басып алганына байланыштуу Коконго кайтып кетип, [[Ташкен|Ташкен шаарын]] коргоодо [[Алымкул Аталык|Алымкул]] курман болгондон кийин, [[Үмөтаалы, Ормон уулу|Үмөтаалы]] ишенген адамдардан Чаргын менен [[Осмон, Тайлак уулу|Осмон]] гана калат.
 
1865-жылы [[Жумгал өрөөнү|Жумгал]], [[Суусамыр өрөөнү|Суусамыр]], [[Кетмен-Төбө өрөөнү|Кетмен-Төбө]], [[Нарын дарыясы|Нарынды]] жердеген саяк уруулары орус бийлигине өтүүгө ант беретберишет.
 
1864-67-жылдары Үмөтаалы Атбашы, Нарындан [[Кашкар|Кашкарга]] чейинки аралыкты ээлеп, Кокон, Кашкар кербендерин тоноп жана орус бийлигин кабыл алган кыргыз урууларына кол салып турган.
 
1867-жылы Кашкарда [[Жакыпбек]] бийликке отургандан кийин, ал Үмөтаалыны бир жагынан кыса баштаса, экинчи жагынан орус аскерлери да 1867-жылы жайында полковник Полторацкийдин жетекчилигинде [[Ат-Башы өрөөнү|Ат-Башы]], [[Чатыркөл ойдуңу|Чатыр-Көл]] аймактарына экспедиция уюштурушкан.
 
==== Хандыктын жоюлушу ====
1867-жылы Үмөтаалы Россия[[Орусия империясы|Орусия империясынын]] бийлигин тааныйт. Ал өз жайыттарына кайтып келе алуусу үчүн Туркестан генерал-губернатору, "жарым падыша" атанган Константин Петрович Фон Кауфмандын 20-октябрь 1867-жылкы буйругу менен согуштук окуяларда жапа чеккендерге кун (штраф, тагыраагы  – контрибуция) төлөөгө мажбурланган. Ошондон кийин да 1868-жылы Үмөтаалынын досу [[Осмон, Тайлак уулу|Осмон датка]] [[Тогуз-Торо ойдуңу|Тогуз-Тородон]] орус аскерлерине кол салып, Кашкар тарапка көчүп кеткен.
 
== Башкаруу түзүмү ==