Баткен облусу: нускалардын айырмасы

Жок кылынган мазмун Кошулган мазмун
No edit summary
No edit summary
70-сап:
 
 
'''Баткен облусудубаны''' – [[Кыргызстан|Кыргызжердин]]дын түштүк-батышындагы дубан. Облус Кыргызстандын түштүк-батышында жайгашкан дубан. Ал 1999- ж. Чын Курандын 12-октябрдасинде [[Ош облусу|Ош дубанынан]]нан [[Баткен району|Баткен]], [[Кадамжай району|Кадамжай]], [[Лейлек району|Лейлек аймактарын]] райондорун жана [[КызылкыяКызыл-Кыя шаары|Кызыл Кыйа]], [[Cүлүктү|Cүлүктү шаарларын]] шаарларын бөлүп, облусдубан уюштурулгануйуштурулган. 2000- ж. райондунаймактын борбору [[Баткен]] жана 2001- ж. [[Исфана|Испана]] кыштактары шаар статусун алган. 2012- ж. [[Кадамжай, Кадамжай району|Кадамжай]] жана [[Айдаркен, Кадамжай району|Айдаркен]] шаарчалары шаар статусун алган. ОблустунДубандын аймагындакурамында 3 районаймак, 6 шаар, 3 шаарча (Восточный[[Чыгыш (шаарча)|Чыгыш]], Cовет[[Кеңеш (шаарча, Cүлүктү)|Кеңеш]], [[Чабай]]) жана 189 кыштак, 30 айыл өкмөтү бар. ОблустунДубандын борбору – Баткен шаары.
Облустун түштүк-батыш жана түндүк-батышынан [[Тажикстан]], түндүгүнөн [[Өзбекстан]], чыгышынан Ош облусу менен чектешет. Анын аймагында башка мамлекеттерге тийиштүү бир нече [[анклав]]дар (архипелагдар) бар. Ушуга байланыштуу транспорттук катнашы көп чек аралар жана анклавдар аркылуу өтөт. Бул болсо облустун социалдык-экономикалык өнүгүүсүнө терс таасирин тийгизүүдө. Аянты 17,0 миң чарчы километр же республиканын аймагынын 8,5%ын түзөт. Калкы 492,6 миң (2016) же республиканын калкынын 8,0%ын түзөт.
 
ОблустунДубандын түштүк-батыш жана түндүк-батышынан [[Тажикстан]], түндүгүнөн [[Өзбекстан]], чыгышынан Ош облусудубаны менен чектешет. Анын аймагында башка мамлекеттерге тийиштүү бир нече [[анклавАңкылап|аңкылаптар]]дар (архипелагдар) бар. Ушуга байланыштуу транспорттук катнашы көп чек аралар жана анклавдараңкылаптар аркылуу өтөт. Бул болсо облустундубандын социалдыккоомдук-экономикалык өнүгүүсүнө терс таасирин тийгизүүдө. АянтыАйанты 17,0 миң чарчы километркм² же республиканын аймагынынайантынын 8,5%ын түзөт. Калкы 492538,62 миң (20162020) же республиканын калкынын 8,02%ын түзөт.
== Табияты ==
 
Баткен облусу Фергана өрөөнүнүн түш. өндүрүн, Түркстан, Алай кырка тоолорунун түн. капталдарын, этек тоолорун, адыр тилкесин ээлейт. Бул кырка тоолор-дун кырлары деңиз деңг. 4000—5000 мбийиктиктен ашык көтөрүлөт; облустун эң бийик жерлери Түркстан кырка тоосунда 5580 м, Алай кырка тоосунда 5880 м. Облустун аймагында, Кулунду өрөөнүндө Кыргызстандын эң жапыз жери жайгашкан; ал деңиз деңг. 401 м бийиктикте. Жеринин бетинин түзүлүшү б-ча облустун аймагы төмөнкү геоморфологиялык зоналар-га бөлүнөт: тоо этектериндеги түздүктөр зонасы, тоо арасындагы ойдуңдар зонасы, орто бийиктиктеги тоолор зонасы, бийик тоо зонасы. Тоо этектериндеги бир аз '''жантайыңкы түздүктөр''' облустун эң жапыз жайгашкан бөлүгү.Түздүктөр негизинен антропогендик чөкмө тектерден (шагыл таштардан) түзүлүп, үстүн түрдүү калыңдыктагы лёсс сымал кумай топурактар жаап жатат. Бул зонага Кастакөз-Кулунду, Төөмоюн, Кызылжар ж. б. түздүктөр кирет. Андан жогору '''адырлар зонасы''' жатат. Адырлар бийик тоолордун кырынын ж-а капталдарынын жайпагыраак түзүлүштөгү рельефи м-н айырмаланат. Адырлар Түркстан ж-а Алай кырка тоолорунун этектеринде — Шаймерден-Cох суу бөлгүчтүрүндө, Кожобакырган-Аксуу суу бөлгүчүнүн батыш бөлүгүндө, Аксуунун алабында зор аянттарды ээлейт. Адырлардын эң бийиги ж-а өзгөчөсү Белисынык жалдары болуп саналат. Анын түн. капталы узун ж-а жазы, Кастакөз өрөөнүн карай жантайып түшөт; түш. капталы кыска ж-а аскалуу, узатасынан созулган жазы Ташрабат ойдуңуна тик түшөт. Белисынык ж-а Чимион адырлуу жалда-ры жайпак-ийилген, кургак колоттор-сайлар м-н тилмеленген чөлдүү жалдар болуп са-налат; алар шагыл-таш басымдуулук кылган борпоң чөкмө тектерден турат. Чимион жалы жаңы тектон. кыймылда көтөрүлгөн антиклиналдык түзүлүш. Бул аймактын адырларынын төмөнкү бөлүктөрүн палеоген-неогенде пай да болгон конгломерат, жогорку бөлүктөрүн дислокацияга дуушарланган байыркы антропогендик конгломерат тектери түзөт. Неоген конгломераттуу катмарларынын айрым жерлерин андан мурдараак пайда болгон түрдүү түстөгү мергель, кумдук ж-а чопо тектери жиреп чыгып, ал аймактарда өтө тилмеленген, жыбыттуу, чөлдүү жерлерди — чаптарды («бедленддерди») пайда кылат. '''Тоо арасындагы ойдуңдар''' адырлар, этек тоо кыркалары, о.э. негизги кырка тоолордун аралыктарынан орун алган. Алар рельефтин төмөн ийилген формасын пайда кылып, кеңдик б-ча созулган эки тилкени түзүп жатат. Анын түн. тил кеси түш. тилкесине караганда гипсометриялык деңгээли төмөн жайгашкан . Тоо аралык ойдуңдардан жогору '''орто бийиктиктеги тоолор''' зонасы жатат. Ал бийик этек тоолорду, Түркстан, Алай кырка тоолорунун алдыңкы жалдарын камтыйыт. Бийикт. 2000—2500 м ж-а 3000 метрге чейин. Түркстан ж-а Алай кырка тоолорунун курамына кирген бийик этек тоолор өтө ж-а терең тилмеленген айрым токол тоолордон турат.'''Бийик тоолуу зонага''' ири Түркстан ж-а Алай кырка тоолору кирет. Мөңгүлөр, көп жылдык карлар бар. Кар чеги негизинен 4000—4500 метр бийиктиктен өтөт. Кыры аска-зоокалуу.Облустун климаты негизинен континенттик, кургакчыл континеттик белгилери бар жер ортолук деңиздик климатка окшош. Жайкы нымы жетишсиз, мелүүн жылуу, кышы мелүүн-суук. Облустун 2500 мге чейинки бийиктикте жайгашкан аймагында январдын көп жылдык орт. температурасы –3,3°Cден –6,9°C, июлдуку 25,3 –15°C. Деңиз деңг. 3000 м бийиктикте жайгашкан Теминген станциясында январдын орт. температурасы –8,9°C (абс. минимуму –30°C), июлдуку 10°C (абс. максимуму 38,7°C). <br />Облустун суулары Cырдарыянын алабына кирет. Алай кырка тоосунун түн. каптал-дарынан башталган ири сууларга — Исфайрамсай, Шаймерден, Cох ж.б., Түркстан кырка тоосунан башталгандарга — Исфара, Исфана, Кожобакырган, Аксуу ж. б. кирет. Бул суулардын бардыгы Cырдарыянын сол куймалары, бирок алар тоодон чыга беришинде сугатка таралып же өзүнүн шиленди конустарында ж-а кургак сайларында жерге сиңип кетет. Бул суулар негизинен эриген кар ж-а мөңгү сууларынан куралат.<br />Облустун аймагынын топурак өсүмдүктөрүнүн таралышы ж-а алардын жалпы арид-дик мүнөздө болушу жылуулукка ж-а нымдалуу шарттарына түздөн-түз байланыштуу. Орто бийиктиктеги ж-а бийик тоонун төмөнкү бөлүгүндөгү күрөң, куба күрөң, тоо-шалбаалуу талаа топурактуу жерлерде арча токою, сейрек токой, талаа ж-а шалбаа-луу талаанын ар кандай типтери басымдуу. Арчалуу токой тилкесинин нымды, топурак кыртышын сактоодо, селге каршы ж-а санитария-гигиеналык мааниси зор.
== Табиаты ==
Баткен облусудубаны ФерганаБаргана өрөөнүнүн түш.түштүк өндүрүн, Түркстан, Алай кырка тоолорунун түн.түндүк капталдарын, этек тоолорун, адыр тилкесин ээлейт. Бул кырка тоолор-дунтоолордун кырлары деңиз деңг.деңгээлинен 4000—5000 м мбийиктиктенбийиктиктен ашык көтөрүлөт; облустундубандын эң бийик жерлери Түркстан кырка тоосунда (Кожобакырган суусунун башатында) 5580 м, Алай кырка тоосунда (Cохтун 5880алабында — Тилбеде) 5880 м. ОблустунДубандын аймагында, Кулунду өрөөнүндө КыргызстандынКыргзжердин эң жапыз жери жайгашкан; ал деңиз деңг.деңгээлинен 401 м бийиктикте. Жеринин бетинин түзүлүшү б-чабойунча облустундубандын аймагы төмөнкү геоморфологиялыкгеоморпологиалык зоналар-газоналарга бөлүнөт: тоо этектериндеги түздүктөр зонасы, тоо арасындагы ойдуңдар зонасы, орто бийиктиктеги тоолор зонасы, бийик тоо зонасы. Тоо этектериндеги бир аз '''жантайыңкы түздүктөр''' облустундубандын эң жапыз жайгашкан бөлүгү. Баргана өрөөнүнүн четжакасын (өндүрүн) түзөт. Түздүктөр негизинен антропогендик чөкмө тектерден (шагыл таштардан) түзүлүп, үстүн түрдүү калыңдыктагы лёсслөс сымал кумай топурактар жаап жатат. Бул зонага Кастакөз-Кулунду, ТөөмоюнТөө Мойун, КызылжарКызыл Жар ж. б. түздүктөр кирет. Андан жогору '''адырлар зонасы''' жатат. Адырлар Баргана өрөөнү менен орто бийиктиктеги тоолор зонасынын аралыгында жайгашып, абсолүттук бийиктиги 1000—1300 ''м''ге жетет. Адырлар бийик тоолордун кырынын ж-ажана капталдарынын жайпагыраак түзүлүштөгү рельефирелеби м-нменен айырмаланат. Адырлар Түркстан ж-ажана Алай кырка тоолорунун этектеринде — Шаймерден-Cох суу бөлгүчтүрүндө, Кожобакырган-АксууАк суу бөлгүчүнүн батыш бөлүгүндө, АксуунунАк Суунун алабында зор аянттардыайанттарды ээлейт. Адырлардын эң бийиги ж-ажана өзгөчөсү Белисынык жалдары болуп саналат. Анын түн.түндүк капталы узун ж-ажана жазы, Кастакөз өрөөнүн карай жантайып түшөт; түш.түштүк капталы кыска ж-ажана аскалуу, узатасынан созулган жазы ТашрабатТаш Рабат ойдуңуна тик түшөт. Белисынык ж-ажана Чимион адырлуу жалда-рыжалдары жайпак-ийилген, кургак колоттор-сайлар м-нменен тилмеленген чөлдүү жалдар болуп са-налатсаналат; алар шагыл-таш басымдуулук кылган борпоң чөкмө тектерден турат. Чимион жалы жаңы тектон.тектоникалык кыймылда көтөрүлгөн антиклиналдык түзүлүш. Бул аймактын адырларынынадыларынын төмөнкү бөлүктөрүн палеоген-неогенде пай дапайда болгон конгломерат, жогорку бөлүктөрүн дислокациягадислокасиага дуушарланган байыркы антропогендик конгломерат тектери түзөт. Неоген конгломераттуу катмарларынын айрым жерлерин андан мурдараак пайда болгон түрдүү түстөгү мергельмергел, кумдук ж-ажана чопо тектери жиреп чыгып, ал аймактарда өтө тилмеленген, жыбыттуу, чөлдүү жерлерди — чаптарды («бедленддерди») пайда кылат. '''Тоо арасындагы ойдуңдар''' адырлар, этек тоо кыркалары, о.э.ошондой эле негизги кырка тоолордун аралыктарынан орун алган. Алар рельефтинрелептин төмөн ийилген формасынпормасын пайда кылып, кеңдик б-чабойунча созулган эки тилкени түзүп жатат. Анын түн.түндүк тилтилкеси кеси түш.түштүк тилкесине караганда гипсометриялыкгипсометриалык деңгээли төмөн (900—1000 м абсолүттук бийиктикте) жайгашкан (мисалы, Кожобакырган суусунун алабындагы Таш Рабат ойдуңу). Ички ойдуңдардын түштүк тилкеси этек тоолорду Түркстан, Алай бийик кырка тоолорунан бөлүп турган дээрлик туташ депрессианы пайда кылат, абсолүттук бийиктиги 1500—1800 ''м''ге жетет. Бул тилкеге Испана, Чарку-Лейлек, Баткен, Айдаркен, Охна ж. б. ойдуңдар кирет. Ички ойдуңдардын релепин бир аз жантайыңкы күдүрлүү түздүктөр, аларды тилмелеген кургак сайлар түзөт. Ойдуңдар негизинен антропогендик конгломерат, шагыл таш ж. б. тектерден түзүлүп, үстүн топурак каптап жатат. Тоо аралык ойдуңдардан жогору '''орто бийиктиктеги тоолор''' зонасы жатат. Ал бийик этек тоолорду, Түркстан, Алай кырка тоолорунун алдыңкы жалдарын камтыйыт. Бийикт.Бийиктиги 2000—2500 м ж-ажана 3000 метрге''м''ге чейин. Түркстан ж-ажана Алай кырка тоолорунун курамына кирген бийик этек тоолор өтө ж-ажана терең тилмеленген айрым токол тоолордон турат.' Бул токол тоолор менен адырларды кеңдик багытта узатасынан (40°- параллел бойунча) созулуп жаткан тоо аралык ойдуңдар бөлүп турат. ''Бийик тоолуу зонага''' ири Түркстан ж-ажана Алай кырка тоолору кирет. ''Түркстан кырка тоосу'' айрым кырка тоолордон жана жалдардан турат. Алар негизинен кеңдик багытта жайгашып түндүктү (Баргана өрөөнүн) жана батышты карай акырындап жантайат. Жалдар өрөөндөр менен бөлүнгөн, ал эми өрөөндөр – туурасынан кеткен кууш капчыгайлар менен тилмеленген. Дубандын аймагында Түркстан кырка тоосунун чокулары 5000 м бийиктикке чейин жетет. Мөңгүлөр, көп жылдык карлар бар. Кар чеги негизинен 4000—4500 метрм бийиктиктен өтөт. Кыры аска-зоокалуу.Облустун климатыБийик негизинентоолуу континенттик,бөлүгү кургакчылөтө континеттиктилмеленгендиги, белгилерикапталдары бартик, жертерең ортолукжана деңиздиккууш климаткаөрөөндөрдүн окшош.жыштыгы, Жайкыаскалардын, нымыкорум жетишсизташтардын, мелүүнкуюлма жылуу,шагылдардын кышыкөптүгү мелүүн-суукменен өзгөчөлөнөт. ОблустунТүркстан 2500кырка тоосунун мгечыгыш чейинкиуландысын бийиктикте''Алай жайгашканкырка аймагындатоосу'' январдынтүзөт. көпАл жылдыкузатасынан орт.созулган температурасыжазы –3,3°Cденөрөөндөр –6,9°Cменен бөлүнгөн, июлдукутуурасынан 25,3кеткен –15°C.терең Деңизкапчыгайлар деңгменен тилмеленген кырка тоолуу аймакты түзөт. 3000Кырка тоонун мкөп бийиктиктебөлүгүнүн жайгашканбашкы Темингенкар станциясындасызыгын январдынжана орт.негизги температурасыбагытын –8,9°Cтак (абсаныктоо өтө кыйын. минимумуАлай –30°C),кырка июлдукутоосунун 10°Cнегизги суу бөлгүч кырынан түндүктү карай Кичи Алай (абс.же максимумуКыргыз 38,7°CАта). <brтоо />Облустунмассиби сууларыбөлүнүп Cырдарыянынчыгат. алабынаАнын киретбатыш бөлүгү дубандын аймагында. Кичи Алай кырка тоосунун түн.абсолүттук каптал-дарынанбийиктиги башталганАлай ирикырка сууларгатоосунукуна тең Исфайрамсай,чамалашат. Шаймерден,Алай Cохкырка жтоосунун капталдары Түркстандыкындай эле асимметриалык түзүлүштө.б., ТүркстанТүндүк кыркакапталдары тоосунантуурасы башталгандарга80—100 ''км''ге Исфара,жеткен Исфана,жазы Кожобакырганаймакты түзөт, Аксуутүштүгү ж.кыйла бкыска. кирет.Алай Булкырка суулардынтоосунун бардыгытүндүк Cырдарыянынкапталдарында солазыркы куймалары,мөңгүлөр бирокжана аларбайыркы тоодонмөңгүлөрдүн чыгаиздери беришиндекеңири сугаткатаралган. таралыпМөңгүлөр жеТүркстан өзүнүнкырка шилендитоосунун конустарындабийик ж-а(5400 кургакм) сайларындачыгыш жергебөлүгүндө сиңипда кететкездешет. БулТүркстан сууларжана негизиненАлай эригенкырка картоолорунун ж-абийик мөңгүтоолуу зонасында эрозианын аракетинен терең жана татаал тилмеленген сууларынанрелеп куралаттүзүлгөн.<br />ОблустунСай аймагынынөрөөндөрүнүн топурак өсүмдүктөрүнүнкапчыгайлардын таралышытөр ж-атарабында алардынбайыркы жалпыжана арид-диказыркы мүнөздөмөңгүлөрдүн болушуаракетинен жылуулуккатепши ж-асымал нымдалуурелептин шарттарынаформалары түздөн-түзпайда байланыштууболгон. ОртоТепши бийиктиктегисымал ж-аөрөөндөрдү бийиккурчап тоонунтурган төмөнкүтоолордун бөлүгүндөгүчокуларынын күрөң,бийиктиги кубаал күрөң,өрөөндөрдүн тоо-шалбаалуутаманынан талаа1000 топурактуу''м''ге жерлердечейин арчагана токоюкөтөрүлүп, сейрекөрөөндөрдөн токойтөмөн капчыгайлар кууштап, талаатепши ж-асымал шалбаа-лууөрөөндөрдүн, талаанынкапчыгайлардын аркапталдарында кандайкорум типтеришагыл-таштардын басымдуузор айанттары кездешет. АрчалууГеоструктуралык токойжактан тилкесининдубандын нымды,аймагы топуракгерсин кыртышынбүктөлүү сактоодо,структурасына селгебайланыштуу каршыТүштүк ж-аТеңир санитария-гигиеналыктоо мааниситектоникалык зораймагына кирет.
 
=== Аба ырайы ===
Облустун климаты негизинен континенттик, кургакчыл континеттик белгилери бар жер ортолук деңиздик климатка окшош. Жайкы нымы жетишсиз, мелүүн жылуу, кышы мелүүн-суук. Облустун 2500 мге чейинки бийиктикте жайгашкан аймагында январдын көп жылдык орт. температурасы –3,3°Cден –6,9°C, июлдуку 25,3 –15°C. Деңиз деңг. 3000 м бийиктикте жайгашкан Теминген станциясында январдын орт. температурасы –8,9°C (абс. минимуму –30°C), июлдуку 10°C (абс. максимуму 38,7°C).
 
Облустун суулары Cырдарыянын алабына кирет. Алай кырка тоосунун түн. каптал-дарынан башталган ири сууларга — Исфайрамсай, Шаймерден, Cох ж.б., Түркстан кырка тоосунан башталгандарга — Исфара, Исфана, Кожобакырган, Аксуу ж. б. кирет. Бул суулардын бардыгы Cырдарыянын сол куймалары, бирок алар тоодон чыга беришинде сугатка таралып же өзүнүн шиленди конустарында ж-а кургак сайларында жерге сиңип кетет. Бул суулар негизинен эриген кар ж-а мөңгү сууларынан куралат.
 
Облустун аймагынын топурак өсүмдүктөрүнүн таралышы ж-а алардын жалпы арид-дик мүнөздө болушу жылуулукка ж-а нымдалуу шарттарына түздөн-түз байланыштуу. Орто бийиктиктеги ж-а бийик тоонун төмөнкү бөлүгүндөгү күрөң, куба күрөң, тоо-шалбаалуу талаа топурактуу жерлерде арча токою, сейрек токой, талаа ж-а шалбаа-луу талаанын ар кандай типтери басымдуу. Арчалуу токой тилкесинин нымды, топурак кыртышын сактоодо, селге каршы ж-а санитария-гигиеналык мааниси зор.
 
== Калкы ==