Хива хандыгы: нускалардын айырмасы

Жок кылынган мазмун Кошулган мазмун
Хива (хорезм) хандыгы макаласынан көчүрүлдү
1-сап:
{{Адаштырба|Хорезм}}
#REDIRECT [[Хива (хорезм) хандыгы]]
 
'''Хива хандыгы''' же '''Хорезм хандыгы''', өз аталмасы ― '''Хорезм''' ― 1512―1920-жылдары [[ОртоБорбордук Азия|ОртоБорбордук Азиядагы]] 16-Хорезм 20-кылымдынтарыхый башындагыаймагында [[феодалдыкжайгашкан мамлекет]].
1512-ж. өзбек ханы [[Элбарс]] негиздеген. Хандыкка байыркы [[Хорезм]], ошондой эле [[Мангышлак]], [[Дагстан|Дагестан]], [[Узбой|Узбойдо]] [[түркмөндөр]] жердеген аймак жана [[Хорасан|Хорасандын]] түндүк бөлүгү кирген. Борбору-Вазир, [[Үргөнч]], [[Хива]]. 16-18-кылымдын биринчи жарымында Хива хандыгынын ичинде өз ара күрөш жана [[Бухара хандыгы|Бухара]], [[Иран]] менен тынымсыз согуш болуп турган. Хандыктын [[Орус Императорлугу|Россия]] букаралыгына өтүүгө кылган аракети ишке ашпай, аны 1740-ж. Иран басып алган. Ал 1747-ж. кайрадан өз алдынча хандык болуп, ич-ара күрөштөн кийин 1763-ж. бийликке Коцурат династиясы келген. [[Мухаммед Рахим|Мухаммед-Рахимдин]] тушунда (1806-25) Хива хандыгын бириктируу аяктап, кубаттуу мамлекетке айланган.
1873-ж. орус аскерлери Хива хандыгын каратып, тынчтык келишими боюнча Хива хандыгы Аму-Дарыянын оң жээгинен баш тартып, РоссиянынОрусиянын вассалына айланган. Хива хандыгынын калкы (өзбек, туркмен, каракалпак, казак) дыйканчылык жана малчылык менен кесип кылган. Хандыкта феодалдык, мамилелер менен катар патриархалдык-уруулук, кулчулук түзүлүштүн калдыктары да сакталып, хан чексиз бийлик жүргүзгөн. [[Октябрь революциясы|Октябрь революциясынын]] жеңишинен кийин 1920-ж. 2-февралда көтөрүлүш чыгарган эл [[Кызыл Армия|Кызыл Армиянын]] жардамы менен хан бийлигин кулатып, ошол эле жылы 26-апрелде [[Хорезм элдик советтик республикасы|Хорезм Элдик Советтик Республикасы]] жарыяланган.
 
Хорезм тууралуу алгачкы маалыматтар б. з. ч. 8-7-кылымга тиешелүү. Хорезмдин экономикалык жактан жогорку деңгээлде өнүккөндүгү, ошол кезде курулган ири ирригацициялык курулуштардын калдыктары ж. б. археологиялык казуулардын негизинде далилденген. Б. з. ч. 4-кылымдын ортосунда Ахемениддер, кийинчерээк Кангүй мамлекеттеринин, жаңы доордун башталышында Кушан падышалыгынын карамагында калган. 3-кылымдын аягынан Хорезмдин борбору Кят ш. болуп, хандыкты Афригиддер династиясы бийлеп (305995), өзүлөрүн «хорезм шахтары» деп атай башташкан. 712-ж. арабдар каратып, 10-кылымда аймактын борбору Үргөнч шаарына көчүрүлгөн. 11-кылымдын аягынан Хорезмди кайрадан шахтар бийлеп, ал 13-кылымда күчтүү мамлекетке айланган. 1220-ж. моңголдор каратып, көп өтпөй Алтын Ордонун курамына киргизилген. 1505-ж. Мухаммед Шейбани хандын карамагына өтүп, Аму-Дарыясынын нугу езгөргөнүнө байланыштуу 1573-ж. Хорезмдин борбору Хива шаарына көчүрүлгөн. Жергиликтүү калк аны Хорезм мамлекети деп атаган, бирок 17-кылымдан орус жана батыш европалык адабияттарда X. х. деген аталыш менен кезиге баштайт. 1740-ж. Надир шах каратып, ал өлгөндөн кийин (1747) X. х. үчүн коңурат (кунграт), маңгыт, йомуд урууларынын ортосунда күрөш жүргөн. 1770-ж. Мухаммед Амин-бий негиздеген конураттардын династиясынын курамына өтүп, Мухаммед Рахим-хан I (1806-25) тушунда хандыктын ээлиги бир кыйла кеңейген. 1873-ж. май айында Түркстан генерал-губернатору фон-Кауфман башында турган орус аскери Хива чебин талкалап, Мухаммед Рахим-хан Пни багынууга аргасыз кылган. 1873-ж. 12-августтагы Гендемиан тынчтык келишими боюнча [[Россия]]Орусия империясынын протектораты катары таанылган. Хива хандыгы [[1920]]-ж. жоюлган (к. Хорезм Элдик Советтик республикасы).
 
==Булактар==