Күн тутуму: нускалардын айырмасы
Жок кылынган мазмун Кошулган мазмун
м r2.7.2+) (робот өзгөрттү: fa:سامانه خورشیدی |
No edit summary |
||
1-сап:
[[File:300px-Solar sys8.jpg|400px|thumb|right|Күн системасы]]
'''Күн системасы''' — планеталардын системасы, анын ичине [[Күн]] жылдызы жана аны айланган бардык космос объектилери кирет.<br><br>
Күн системасында Күндүн өзү, анын 48
Күн системасын Күн жана өзүнүн жандоочулары менен бирге планеталар түзөт. Ал эми жылдыздар планеталарга караганда салыштырууга мүмкүн болбогондой бизден өтө алыс турушат. Белгилүү планеталардын ичинен өтө алыс планета – Плутон Күнгө караганда Жерден болжол м-н 40 эсе алыс турат. А тургай Күнгө өтө жакын жылдыз бизден 7000 эсе алыс жайгашкан. Планеталар
Күндүн тегерегинде 9 ири планета эллипс боюнча (айланадан өтө аз айырмалуу) дээрлик бир тегиздикте айланышат. Планеталардын Күндөн алыстыгы ирети менен алганда төмөнкүдөй: [[Меркурий]], [[Чолпон]], [[Жер]] (Ай менен бирге), [[Марс]], [[Юпитер]], [[Сатурн]], [[Уран]], [[Нептун]] жана [[Плутон]]. Андан тышкары күн системасында кичине планеталар орун алып, алардын көпчүлүгү Марс менен Юпитердин ортосунда кыймылдашат. Күн айланасында анчалык чоң эмес, абдан сейректелген газ курчалган кометалар (гр. «саксагай жарык чыгаруучу») айланат. Алардын көпчүлүгү Плутондун орбитасынан да чыгып кеткен эллипс түрүндөгү орбитага ээ.<br>▼
Мындан сырткары, өлчөмдөрү кум күкүмүнөн баштап майда астероиддерге чейинки сансыз көп метеордук телолор Күн айланасында эллипс б-ча айланышат. Алар астероиддер жана кометалар менен бирге күн системасынын кичине телолоруна таандык. Планеталардын арасындагы мейкиндиктер өтө сейректелген газ жана космостук чаңдар м-н толгон. Аларды электр-магниттик нурлануу аралап өтүп турат, ал магниттик жана гравитациялык талааны алып жүрүүчүлөр болуп саналат.<br>▼
▲Күндүн тегерегинде 9 ири планета эллипс боюнча (айланадан өтө аз айырмалуу) дээрлик бир тегиздикте айланышат. Планеталардын Күндөн алыстыгы ирети менен алганда төмөнкүдөй: [[Меркурий]], [[Чолпон]], [[Жер]] (Ай менен бирге), [[Марс]], [[Юпитер]], [[Сатурн]], [[Уран]], [[Нептун]] жана [[Плутон]]. Андан тышкары күн системасында кичине планеталар орун алып, алардын көпчүлүгү Марс менен Юпитердин ортосунда кыймылдашат. Күн айланасында анчалык чоң эмес, абдан сейректелген газ курчалган [[комета|кометалар]] (гр. «саксагай жарык чыгаруучу») айланат. Алардын көпчүлүгү Плутондун
Күн диаметри боюнча Жерден 109 эсе, ал эми массасы боюнча 333 000 эсе чоң. Бардык планеталардын массалары күн массасынын 0,1%ин гана түзөт, ошондуктан ал өзүнүн тартуу күчүнүн натыйжасында күн системасынын бардык мүчөлөрүнүн кыймылын башкарат.<br>▼
Күн массасы бардык планеталарды бирге алгандагыдан 750 эсе чоң, к. 8-сүрөттү. Күндүн айланасында айланган планеталар ж. б. майда телолордун бардыгы бүткүл дүйнөлүк тартылуу законунун негизинде кыймылдашат. Күн менен Жердин ортосундагы аралык 1 а. б. деп аталат. Ал 1,5•108 кмди түзүп, астрон-дагы бирдиктердин негизгилеринин бири болуп саналат.<br>▼
▲Мындан сырткары, өлчөмдөрү кум күкүмүнөн баштап майда астероиддерге чейинки сансыз көп [[метеорит|метеордук телолор]] Күн айланасында эллипс
Зор планеталардын катарына кирген Меркурий, Чолпон, Марс, Юпитер жана Сатурн планеталары 18-кылымдын аягында эле белгилүү болгон. <br>▼
Уран планетасы астроном В. Гершель тарабынан 1781-ж. ачылган. 8-планета Нептундун ачылышында астроном илимпоздор кыйла түйшүккө түшүп, көптөгөн эсептөөлөр жүргүзүлүп, талаш-тартыштар болгон.<br>▼
▲'''Күн диаметри''' боюнча Жерден 109 эсе, ал эми массасы боюнча 333 000 эсе чоң. Бардык планеталардын массалары күн массасынын 0,1%ин гана түзөт, ошондуктан ал өзүнүн тартуу күчүнүн натыйжасында күн системасынын бардык мүчөлөрүнүн кыймылын башкарат.
Француз окумуштуулары [http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%8C%D0%B5,_%D0%A3%D1%80%D0%B1%D0%B5%D0%BD_%D0%96%D0%B0%D0%BD_%D0%96%D0%BE%D0%B7%D0%B5%D1%84 Леверье] жана Адамс Уран планетасынын козголушун изилдөө аркылуу матем. татаал эсептөөнүн негизинде, бири-бири менен байланышпай, андан кийинки Нептун планетасынын ордун да илимий жол менен көрсөтүшкөн.<br>▼
Кийинчерээк, 1846-ж. күн системасынын ошол күмөндүү ордунан нем. астроному Галле Нептун планетасын ачкан. Жакынкы эле 1930-ж. амерерикалык астроном П. Ловелл 9-планета – Плутонду ачкан. Биз жашаган күн системабыз Галактиканын борборунан 25 000 жарык жылындагы аралыктан орун алган. Жарыктын 300000 км/сек ылдамдык менен 1 жылда өткөн аралыгы жарык жылы деп аталат: 1ж.ж. = 9,46 •1012км.▼
▲'''Күн массасы''' бардык планеталарды бирге алгандагыдан 750 эсе чоң
▲Зор планеталардын катарына кирген Меркурий, Чолпон, Марс, Юпитер жана Сатурн планеталары 18-кылымдын аягында эле белгилүү болгон.
▲Уран планетасы астроном В. Гершель тарабынан 1781-ж. ачылган. 8-планета Нептундун ачылышында астроном илимпоздор кыйла түйшүккө түшүп, көптөгөн эсептөөлөр жүргүзүлүп, талаш-тартыштар болгон.
▲Француз окумуштуулары [http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%8C%D0%B5,_%D0%A3%D1%80%D0%B1%D0%B5%D0%BD_%D0%96%D0%B0%D0%BD_%D0%96%D0%BE%D0%B7%D0%B5%D1%84 Леверье] жана Адамс Уран планетасынын козголушун изилдөө аркылуу
▲Кийинчерээк, 1846-
==Күн системасынын кыймылы==
Күн системасынын кыймылы – Күн бардык планеталар системасы менен [[Геркулес]] топ жылдызына багытталып, өзүн курчап турган жылдыздарга карата асман сферасында толук айлананы – [[эклиптика]]ны сызган мейкиндиктеги кыймылы.
==Колдонулган адабияттар==
| |||