Нью-Йорк: нускалардын айырмасы
Жок кылынган мазмун Кошулган мазмун
No edit summary |
|||
60-сап:
== Нью-Йорк шаарынын тарыхы ==
[[File:BattleofLongisland.jpg|thumb|справа|250px|Лонг-Айленд үчүн салгылашуу, Америкалык көтөрүлүштөгү ири карама-каршылык.]]
Нью-Йорк шаарынын учурдагы аймагында, европейецтердин пайда болушунан көптөгөн жылдар бою Манахаттоу жана Канарси [[индейлек|индейлер уруулары жашап келишкен]]. Бул, Инвуд-Хилл-Парк жана [[Риверсайд-Парк]]тан табылган жаа окторунун учтары жана башка артефактар менен тастыкталат. Европалык көчүп келүүлөр [[Манхэттен]]дин түштүк тарабында орун алган [[Жаңы Амстердам]] (''Nieuw Amsterdam'') деген шаарчадан [[1626-жыл]]ы башталган. [[1664-жыл]]ы шаарды англиялык кемелер басышат, алардын башында губернатор [[Стөйвесант, Питер|Стөйвесант]] болгон, көп өтпөй, шаар, [[Яков II (Англия падышасы)|герцог Йоркскийдин]] ысымынан Нью-Йорк (''англ.'' Жаңы Йорк) деп аталган. [[1667-жыл]]кы [[Экинчи англиялык-голландиялык согуш|экинчи англиялык-голландиялык согуштун]] жыйынтыгы менен голландиялыктар Нью-Йорк шаарын расмий түрдө [[Суринам]] колониясына алмаштырышып, англичандарга беришкен.
[[File:GezichtOpNieuwAmsterdam.jpg|thumb|слева|250px|[[Жаңы Амстердам]] [[1664-жыл]]ы.]]
Алгач [[Түндүк Американын көз-карансыздыгы үчүн согуш|Көз карансыздык үчүн согушта]] шаардын учурдагы аймагы салгылашуу үчүн негизги аймак болуп саналган. Бруклин салгылашуусунун негизинде [[Бруклин]]де чоң өрт чыгып, шаардын көпчүлүк бөлүгү өрттөлүп кеткен да, согуштун аягына чейин [[Улуу Британия|Улуу Британиянын]] колуна өткөн, бирок [[1783-жыл]]ы америкалыктар кайрадан басып алышкан. Англиялыктардын чыгышынын негизинде «Көчүү күнү» деп аталып калган бул күн Нью-Йоркто көптөгөн жылдар бою майрамдалып келген.
[[File:Hippolyte_Sebron_-_Rue_De_New-York_En_1840.jpg|thumb|справа|250px|[[Бродвей]], болжол менен [[1840-жыл]]ы.]]
Иммигранттардын ири толкуну менен [[XIX кылым]]да шаардын калкынын саны кескин жогорулаган. [[1811-жыл]]ы шаарды кайрадан куруу генералдык планы иштелип чыгып, көчөлөрдүү кеңейтүү иштери жүргүзүлө баштаган. Ал генералдык планга учурдагы Манхэттен да кирген. [[1835-жыл]]га, Нью-Йорк калкынын саны боюнча, ал кездеги ири шаарлардын бири [[Филадельфия|Филадельфияны]] басып өтүп Кошмо Штаттардын эң чоң шаары болуп саналган.
[[АКШ жарандык согушу|Жарандык согуштун]] негизинде Түштүк менен болгон бекем соода сатык байланыштары жана ошондой эле иммиграциянын өсүшү, Кошуундун жана Конфедерациянын өз жактоочулары тарабынан кайым айтышуунун негизинде американын тарыхындагы жарандык согуштун келип чыгышына алып келген.
Согуштан кийин Европадан келген иммигранттардын саны кескин өсүп, Нью-Йорк миллиондогон адамдар үчүн акыркы аялдама болгон, алардын көпчүлүгү Кошмо Штаттарга жакшы жашоонун артынан көчүп келүүгө аргасыз болушкан.
1859-жылы «Нью-Йорк дейли трибюн» америкалык гезитинде жарыяланган «Калк, кылмыштуулук жана пауперизм» деген аталыш менен чыккан макалада, Карл Маркс мындайча жазган:
<blockquote>адамдардын жашоо тиричилигин жогорулашын төмөндөткөн, ошол эле учурда калктын санынан да алдыга ооп кеткен кылмыштуулуктун жогорулашы, саналуулардын байышы, бул коомдук системанын өзөгүнүн чириндиси.</blockquote>
Айрыкча Нью-Йорктогу кылмыштуулуктун өсүп кетиши тууралуу «Геральд Трибюн» гезити кескин сындаган.
<blockquote>Кылмыштуулук үчүн күрөштө улут оор жеңилүүлөргө учуроодо. Стастистика көрсөткөндөй, кылмышкерлер тарабынан өлтүрүлгөн жана жарадар болгон адамдардын саны, Американын дүйнөлүк согушта жоготкон адамдарынын санынан жогору, ошол эле кезде, бул көрүнүш күндөн күнгө өсүүдө.</blockquote>
[[File:Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary b41 441-0.jpg|thumb|left|200px|Нью-Йорк 1895-ж. Брокгауз жана Евфрондун энциклопедиясынан алынган сүрөт.]]
[[File:Manhattan00.jpg|thumb|справа|250px|[[Манхэттан]]дын көрүнүшү, [[1873-жыл]].]]
[[1898-жыл]]ы Нью-Йорк учурдагы чек араларга ээ болгон: ага чейин, ал, түштүк тарабын [[Манхэттен]]ден жана [[Бронкс]]тон, Уэстчестер аймагынан (батыш Бронкс [[1874-жыл]]ы, калган аймагын — [[1895-жыл]]ы) алган. 1898-жылы жаңы мыйзам долбоорунун негизинде [[Чоң Нью-Йорк]] деген аталыштагы жаңы коомлук бирдик түзүлгөн. Жаңы шаар беш аймакка бөлүнгөн. Манхэттен жана Бронкс аймактары, өз аянттарын кеңейтип, шаардын биринчи аймагын жана ага кошуп Нью-Йорк аймагынын калган бөлүгүн түзүшкөн. [[Бруклин]] аймагы Бруклин шаарынан жана бир нече коомдоштуктардан түзүлүп Кингс аймагынын чыгыш бөлугүн ээлеген. [[Квинс]] аймагы Квинс областынын батыш бөлүгүн ээлеп, бир нече шаарчаларды жана айылдарды өзүнө камтыган, алардын ичине Лонг-Айленд-Сити, Асторию жана Флашинг кирет. [[Статен-Айленд]] аймагы Ричмонд областынын баардык аянтын камтыган. Бул аймактардын ичиндеги бардык шаарлардын жана айылдардын административдик башчылары кыскартылган. Бир жылдан кийин Квинс аймагына кирбей калган Квинс областы, Нассо (Nassau) областы болгон<ref>Насо (Nassau) Нью-Йорк шаарынын курамына кирбейт.</ref> [[1914-жыл]]ы штаттын мыйзам чыгаруу өкмөтү Бронкс областын түзүшкөн, ал эми Нью-Йорк областы Манхэттендин аянтына чейин кыскартылган. Учурда Нью-Йорктун беш аймагынын аянты жогоруда саналган областардын аянттары менен дал келет.
[[XX кылым]]дын биринчи жарымында, шаар, өнөр жайдын, соода жана байланыштан дүйнөлүк борборуна айланат. [[1904-жыл]]ы метро өндүрүшүндө иштеген алгачкы Интерборо Рэпид Трэнзит компаниясы өз ишин баштаган. [[1930-жыл|30-]] жылдары Нью-Йорктун көрүнүшүн дүйнөдөгү эң бийик мунаралар өзгөрткөн.
[[File:Эгиздердин курулушу.АКШ.jpg|thumb|right|170пксч|[[Дүйнөлүк соода борбору|эгиздер-мунарасынын]] курулушу. [[1971-жыл]]дын жай айларынын башы.]]
[[Экинчи дүйнөлүк согуш|Экинчи дүйнөлүк согуштан]] кийин Нью-Йорк дүйнөдөгү шаарлардын лидерине айланган. [[Бириккен Улуттар Уюуму|БУУ]]нун башкы-кеңсесинин Нью-Йоркто курулушу дүйнөдөгү саясий маанидеги шаар экендигин тастыктап турган.
Ушуну менен катар эле, шаар калыкынын бир бөлүгү, шаардын четине көчө баштаган, аз болсо да, бул шаардын калкынын санын азайтууга алып келген. Акырында, өнөр-жайдын дана соода сатыктын өзгөрүүсү, [[1970-жыл|70-]] жылдары Нью-Йоркто саясий жана [[экономикалык таңкыстык]]ты алып келген.
<blockquote>Нью-Йорктун бизди таң калтырганы - бул анын «үнү»: полициянын унааларынын добуштары, иттердин тынымсыз үрүшү жана өрт өчүрүү унаалардын добуштары, моторлордун токтобогон үнү, дөңгөлөктөрдүн добушу, такси унааларын чакырган мейманканалардын швейцарлары. (китепти караңыз - «Америка Кошмо Штаттары боюнча 18000 километр», А. Овденко, 1972 г. стр. 3)</blockquote>
[[1980-жыл|80-жылдары]] акырындык менен өсүү жылдар болгон. Ал эми [[1990-жыл|90-жылдары]] расалык карама-каршылардын басаңдашы, кылмыштуулуктун азайышы, шаарга келген иммигранттардын өсүшүнүн жогорулашы менен, Нью-Йорк тарыхта биринчи жолу 8 миллион калктан турган. 90-жылдырдын соңунда курулуш жагынан каржылык тейлөө жаатында чоң жетишкендиктер болгон. Бул болсо, кыймылсыз мүлктүн баасынын кескин жогорулап кетишине алып келген.
[[2001-жылдын 11-сентябрында болгон террордук акт]] [[Вашингтон (шаар)|Вашингтонду]] да тийип өткөн, бирок Нью-Йорк [[Дүйнөлүк соода борбору|эгиздер-мунарасына]] болгон соккудан катуу жаракат алган, андагы түтүн менен чаңдын асманга көтөрүлүшү, мунаралардын калдыктары, калктын жабыркашы жана өрт өз таасирин тийгизбей кеткен жок. Бирок ага карабастан жардыруу аймагын тазалап ирээтке келтирүү пландаштыргандан алда канча тез бүткөн, ошондон бери шаардын планы өзгөргөн. «Эгиздер-Мунарасынын» ордуна курула турган [[Эркиндик Мунарасы]] дүйнөдөгү эң бийик мунаралардын (1776 футов же 532,8 м) бири болот жана анын курулушунун аякташы [[2013-жыл]]ы пландаштырылууда.
== Шилтемелер ==
| |||