Алай району
Алай району - Ош облусунда. Район 1928-ж. Алай-Гүлчө району болуп уюшулган; 1936-ж. андан эки район бөлүнгөн - Алай району жана Чоң-Алай району; 1959-ж. алар кайра биригип, Алай району түзүлгөн. 1992-ж. кайра эки районго - Алай жана Чоң-Алай районуна бөлүнгөн. Район облустун эң түштүгүндө жайгашып, чыгышынан Кытай, түндүгүнөн жана түндүк-чыгышынан Кара-Кулжа жана Өзгөн, батышынан жана түндүк-батышынан Кара-Суу, Ноокат жана Чоң Алай райондору, түштүгүнөн Тоолуу Бадакшан облусу (Тажикстан) менен чектешет. Аянты 7,6 миң км2 (Ош облусунун аймагынын 26,0%). Калкы 86 648 киши (2023)[1]. Борбору Гүлчө шаарчасы. Район 14 айыл өкмөтүнө бөлүнөт. Райондо 64 кыштак бар.
Алай району
 | |
|
| |
| Өлкө: |
Кыргызстан |
|---|---|
| Абалы: |
Район |
| Киргени: | |
| Курамында: |
14 айыл өкмөтү, |
| Акимий борбору: | |
| Расмий тили: | |
| Калкы (2023): |
86 648 [1] |
| Жер аянты: |
7582 км² |
| Саат алкагы: | |
Район бийик тоолуу Алай өрөөнү (чыгыш бөлүгү) менен Гүлчө өрөөнүндө жайгашкан. Алай өрөөнү түндүк бөлүгүнөн Алай кырка тоосу, түштүгүнөн Чоң Алай кырка тоосу (эң бийик жери - 7137 м, Ленин атындагы чоку) менен курчалган. Райондун деңиз деңгээлинен эң жапыз жери 1560 м (Гүлчө өрөөнүндө). Кен байлыктары: көмүр, кайнатма туз, сымап, сурьма, вольфрам, чымкөң, мрамор, курулуш материалдары, минералдуу жана ысык булактар ж. б.
Климаты түзөтүү
Климаты континенттик. Январдын орточо температурасы Гүлчө өрөөнүндө -7,5°С, Алай өрөөнүндө -14,4°...-17,5°С, июлдуку Гүлчөдө 18,9°С, Алайда 9-15,4°С. Жылдык жаан-чачыны 300-500 мм. Ири мөңгүлөрү: Корженевский, Ленин ж. б. Суу тармактары жыш; ирилери: Гүлчө, Кызыл-Суу, Көк-Суу ж. б. Райондун түндүк чыгыш бөлүгүн ж-а орто бийиктиктеги тоолордун түн. капталдарын карбонаттуу күрөң топурак ээлеп, буудайыктуу ж-а шалбаалуу талаа өсүмдүктөрү өсөт. Ушул эле бийиктиктеги тоо капталдарынын чыгыш экспозицияларын майда дүңгөлүү, бетегелүү ж-а бетеге-дүйүм чөптүү талаа ээлейт. Талаа ж-а шалбаалуу талаа алкактары бийиктеген сайын токой ж-а шалбаа алкактарына өтөт. Тоо капталдарынын түндүк ж-а чыгыш экспозицияларынын тескей беттеринде (күңүрт-коңур тоо-токой топурагында) арча ж-а сейрек токой өсөт. Тоо-талаа топурактуу субальп ж-а альп алкактарында субальп ж-а альп шалбаалуу талаа ж-а талаа өсүмдүктөрү басымдуу. Кууш капчыгайларда бадал (итмурун, табылгы, изирик ж. б.), суу жайылмаларында чычырканак, тал, терек ж. б. кездешет. Нивалдык алкакта рихтерия, мамыры чөп ж. б. өсөт. Баалуу айбанаттарды коргоо ж-а көбөйтүү максатында Куршаб суусунун жайылмасында Гүлчө заказниги уюшулган.
Калкы түзөтүү
Райондо облустун калкынын 6,9%и жашайт (2003). Төрөлүүнүн деңгээли 20,3ү, өлүм-житим - 41,1ү, табигый өсүш - 16,2ү түзөт. Калкынын 44,7%и эмгек жашына чейинкилер, 47,5%и эмгек жашындагылар, 7,8%и - эмгек жашынан өткөндөр. Калктын орточо жыштыгы 1 км жерге 9,0 киши.
Чарбасы түзөтүү
Алай районунун экономикасынын негизин мал чарбасы жана дыйканчылык түзөт. Райондо 2003-ж. 116,3 миң кой-эчки, 17,2 миң бодо мал, 9,4 миң жылкы, 20,7 үйкушу болгон. 2003-ж. 6,9 миң о эт (облуста өндүрүлгөн эттин 10,3%и), 17,5 миң о сүт (7,5%и), 342 о жүн (13,3%и), 1,3 млн даана жумуртка (3,9%и) өндүрүлгөн. Жалпы жер фонду 7582,0 миң га (2004), анын а. чга жарактуу жери 409,0 миң га (жеринен 53,9%). Анын басымдуу бөлүгү (387,9 миң га) жайыт. Айдоо аянты 5,0 миң га, анын 1,3 миң гасы сугат жер; 38 га көп жылдык өсүмдүк, 7,9 миң га чабынды. Дан (4,4 миң га, а. и. буудай - 3,2 миң га), картошка (0,5 миң га), май алынчу өсүмдүктөр (227 га), жашылча (244 га) айдалат (2003).
Райондо 5 өндүрүштүк (макарон, самын чыгаруучу, жыгач иштетүүчү, көмүр казып алуучу) ж-а дан эгиндерин кайра иштетүүчү 38 кичи ишкана иштейт. Район облуста өндүрүлгөн өнөржай продукциясынын 0,8%ин берет.
Негизги транспорту - автомобиль. Анын аймагынан эзелтен эле Орто Азия өлкөлөрүн Кытай, Индия, Пакистан, Афганстан м-н байланыштырган Улуу Жибек жолу өткөн. Негизги автомобиль жолдору: эларалык маанидегилери ОшХорог, Сарыташ - Дарооткоргон - Дүйшөмбү (Тажикстан), Сарыташ - Эркештам - Кашгар (Кытай). 2003-ж. автомобиль транспорту м-н 226,6 млн о жүк, 23,5 млн жүргүнчү ташылган. 2003/04-окуу жылында 38 орто, 4 толук эмес орто, 6 башталгыч мектеп, 1 кесиптик-тех. лицей болгон. Райондо 1 борб. ж-а 3 участкалык оорукана, 25 ФАП, 10 үйбүлөлүк дарыгерлер тобу, 4 аптека, мад-т үйү, 11 клуб, 1 райондук, 30 айылдык китепкана, 1 тарых музейи бар.
Административдик-аймактык түзүлүшү түзөтүү
Райондо 14 айыл аймагы жана алардын курамына кирген 65 айыл бар[2]:
- К.Белекбаев атындагы Алай айыл аймагы: Сопу-Коргон (борбору), Аскалы, Жерге-Тал, Колдук, Таргалак, Терек, Чий-Талаа;
- Будалык айыл аймагы: Кара-Суу (борбору), Кайнама, Тамга-Терек, Кум-Шоро, Октябрь, Оро-Дөбө;
- Бүлөлү айыл аймагы: Кошулуш (борбору), Кичи-Бүлөлү, Көл-Чаты, Чоң-Бүлөлү;
- Гүлчө айыл аймагы: Гүлчө (борбору), Кара-Булак, Жылы-Суу, Таш-Короо, Чакмак, Курманжан Датка;
- Жошолу айыл аймагы: Жаңы-Турмуш (борбору), Аюу-Тапан, Коммунизм, Ленин-Жол, Миязды, Орто-Суу, Осоавиахим, Кара-Токту;
- Коңур-Дөбө айыл аймагы: Боз-Караган (борбору), Жар-Кыштак, Кара-Шоро, Арпа-Тектир, Кызыл-Ой;
- Кабылан-Кол айыл аймагы: Кабылан-Кол (борбору), Күңгөй, Кара-Жыгач, Курулуш;
- Корул айыл аймагы: Тогуз-Булак (борбору), Кең-Жылга, Биринчи Май, Арал;
- Ленин айыл аймагы: Согонду (борбору), Гагарин, Күң-Элек, Мурдаш;
- Талды-Суу айыл аймагы: Талды-Суу (борбору), Арча-Булак, Көк-Булак, Кургак, Сары-Могол;
- Сары-Могол айыл аймагы: Сары-Могол (борбору);
- Үч-Дөбө айыл аймагы: Кичи-Каракол (борбору), Ак-Босого, Ак-Жай, Гежиге, Кызыл-Алай, Чоң-Каракол;
- Жаңы-Алай айыл аймагы: Жаңы-Алай (борбору), Жаңы-Арык;
- Сары-Таш айыл аймагы: Сары-Таш (борбору), Көк-Суу, Нура.
Кыскартуулар: АТ - Арпа-Тектир, ЖК - Жар-Кыштак, ЖT - Жаңы-Турмуш, К - Коммунизм, КД - Курманжан Датка, КШ - Кара-Шоро, ЛЖ - Ленин-Жол, ОА - Осоавиахим, TT - Тамга-Терек.
Колдонулган адабияттар түзөтүү
- “Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 9967—14— 046—1
- ↑ 1.0 1.1 Численность населения областей, районов, городов, поселков городского типа, айылных аймаков и айылов (сел) Кыргызской Республики (по данным айыл окмоту на начало 2023 г.).>
- ↑ Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору, 29.04.2023