Аялдын репродуктивдик тутуму

Аялдын репродуктивдик тутуму ― жаңы тукумдун көбөйүшүн камсыз кылуучу ички жана тышкы жыныс органдарынан турат. Адамдарда аялдардын репродуктивдик системасы төрөлгөндө жетиле элек жана жыныстык клеткаларды иштеп чыгуу жана түйүлдүктү толук мөөнөткө чейин алып жүрүү үчүн жыныстык жетилүүгө чейин өнүгөт. Ички жыныс органдарына кын, жатын, жатын түтүктөрү жана энелик бездер кирет. Кын жыныстык катнашка жана төрөткө мүмкүндүк берет жана жатын моюнчасында жатын менен байланышат. Жатын же жатын түйүлдүккө айланган түйүлдүккө ылайыкташкан. Жатын да сперматозоиддердин фаллопиялык түтүктөргө өтүшүнө жардам берүүчү секрецияларды чыгарат, ал жерде сперматозоид энелик бездер тарабынан өндүрүлгөн энелик клеткаларды (жумуртка клеткалары) уруктандырат. Тышкы жыныс органдары гениталиялар деп да аталат, алар вульва, анын ичинде жыныс эриндери, клитор жана кындын ачылышы^[1].

Белгилүү аралыктарда энелик клеткалар жатын түтүгү аркылуу жатынга өтөт. Эгерде бул транзитте ал сперматозоид менен жолукса, бир сперматозоид (1-клетка) кирип, жумуртка менен биригип, аны уруктандырып, зиготага (1-клетка) айланат.

Уруктануу көбүнчө фаллопиялык түтүктөрдө болот жана эмбриогенездин башталышын белгилейт. Зигота андан кийин жатындын дубалына имплантацияланган бластоцистти пайда кылуу үчүн клеткалардын жетиштүү муундарына бөлүнөт . Бул кош бойлуулук мезгили башталат жана эмбрион толук мөөнөткө чейин өнүктүрүүнү улантат. Түйүлдүк жатындын сыртында жашаш үчүн жетиштүү өнүккөндө, жатын моюнчасы кеңейип, жатындын жыйрылышы жаңы төрөлгөн баланы төрөт каналы (кындын кынынын) аркылуу түртөт.

Эркектер арасында тиешелүү эквивалент эркектин репродуктивдүү системасы болуп саналат.

Тышкы органдар түзөтүү

Аялдын тышкы репродуктивдүү органдары сырттан көрүнүп турган экинчи даражадагы органдар болуп саналат.

Вульва түзөтүү

Негизги макала: Вульва

Вульва сырткы бөлүктөрдөн жана ткандардан турат жана ага чурай, жыныс жырыгы, чоң жыныс эриндери, кичи эриндер, Бартолин бездери, Скене бези, клитор, уретра жана кындын тешиги кирет.

Ички органдар түзөтүү

Сагитталдык МРТ кындын, жатын моюнчасынын жана жатындын жайгашкан жерин көрсөтөт

Аялдардын репродуктивдик системасын чагылдырган иллюстрация (сагитталдык көрүнүш)

Репродуктивдүү органдардын схемасы катары фронталдык көрүнүш

Аялдын ички репродуктивдүү органдарына кын, жатын, жатын түтүгү жана энелик бездер кирет.

Кын түзөтүү

Негизги макала: Аял кыны

Кын ― дененин сыртынан жатындын же жатындын моюнчасына баруучу фибробулчуңдуу (булчуңдуу жана булчуң ткандарынан турган) канал . Ал ошондой эле кош бойлуулуктун алкагында төрөт каналы деп аталат. Жыныстык катнаш учурунда эркектин жыныстык мүчөсүн кындын кынына жайгаштырат. Курамында сперматозоид бар урук оргазмда эркектен эякуляцияланып, кындын ичине жумуртка клеткасынын (жумуртка клеткасынын) уруктанышын камсыздайт.

Жатын моюнчасы түзөтүү

Негизги макала: Жатын моюнчасы

Жатын моюнчасы — жатындын моюну, кындын үстүнкү бөлүгү менен кошулган төмөнкү, кууш бөлүгү. Ал цилиндр же конус формасында жана кындын жогорку алдыңкы дубалы аркылуу чыгып турат. Анын узундугунун болжол менен жарымы көрүнүп турат, калганы көрүнбөйт, кындын үстүндө жатат. Кындын сыртында калың катмар бар жана ал төрөт учурунда түйүлдүк чыга турган тешик.

Жатын түзөтүү

Негизги макала: Жатын

Жатын аялдын негизги репродуктивдүү органы болуп саналат. Жатын өнүгүп келе жаткан эмбрионду (1-8-жума) жана түйүлдүк үчүн (9-жумадан төрөткө чейин) механикалык коргоону, тамак-ашты колдоону жана таштандыларды чыгарууну камсыз кылат. Мындан тышкары, жатындын булчуң капталындагы жыйрылуу түйүлдүктүн төрөт маалында сыртка түртүлүшү үчүн маанилүү.

Жатында жатындын абалын турукташтырууга жардам берген жана анын кыймыл диапазонун чектеген үч асма байламча бар. Жатын-сакралдык байламталар денени ылдый жана алдыга жылдыруусунан сактайт. Тегерек байламталар жатындын арткы кыймылын чектейт. Кардиналдык байламталар да жатындын төмөнкү кыймылына тоскоол болот.

Жатын алмурут сымал булчуңдуу орган. Анын негизги милдети - эндометрияга имплантацияланган уруктанган жумуртка клеткасын кабыл алуу жана ушул максатта гана өнүгүп жаткан кан тамырлардан азыктануу. Уруктанган жумуртка клеткасы эмбрионго айланат, түйүлдүккө айланат жана төрөткө чейин кош бойлуу болот . Эгерде жумуртка жатындын дубалына кирбесе, аялда айыз башталат.

Фаллопиялык түтүк түзөтүү

Жатын түтүкчөлөрү энелик бездерден жатынга кирүүчү эки түтүк. Жумуртка клеткасы жетилгенде фолликул жана жумурткалыктын дубалы жарылып, жумуртка клеткасы сыртка чыгып, жатын түтүгүнө кирет. Ал жерде ал жатынды көздөй жылып, түтүкчөлөрдүн ички катмарындагы кирпиктердин кыймылы менен түртүлөт. Бул сапар саат же күн талап кылынат. Эгерде энелик клетка жатын түтүкчөсүндө уруктанса, анда ал жатынга жеткенде, адатта, эндометрияга имплантацияланат, бул кош бойлуулуктун башталышын билдирет.

Жумурткалык бездер түзөтүү

Жумурткалык бездер жамбаш көңдөйүнүн каптал дубалдарына жакын жайгашкан жупташкан кичинекей органдар. Бул органдар жумуртка клеткаларынын (жумуртка) өндүрүшүнө жана гормондордун бөлүнүп чыгышына жооптуу. Жумуртка клеткасынын (жумуртка клеткасынын) чыгыш процесси овуляция деп аталат. Овуляциянын ылдамдыгы мезгилдүү жана этек кир циклинин узактыгына түздөн-түз таасир этет.

Овуляциядан кийин жумуртка клеткасы жатын түтүгү аркылуу жатын түтүгү аркылуу кармалып, кээде келип жаткан сперматозоид менен уруктанышат. Уруктануу учурунда жумуртка клеткасы роль ойнойт; ал сперматозоидди жетектөө үчүн маанилүү болгон кээ бир молекулаларды бөлүп чыгарат жана жумуртка бетинин сперматозоиддун бетине жабышып калышына шарт түзөт. Андан кийин жумуртка сперматозоиддерди сиңирип алат жана уруктануу андан кийин башталат.

Физиология түзөтүү

Репродуктивдүү тракт (же жыныстык тракт) – кын аркылуу бир жол катары башталып, жатында экиге бөлүнүүчү, экөө тең фаллопиялык түтүкчөлөр аркылуу уланып, курсак көңдөйүнө ачылат.

Уруктануу болбосо, жумуртка клеткасы жыныстык түтүктөн баштап айыз аркылуу кындан чыкканга чейин бүтүндөй репродуктивдүү трактты басып өтөт.

Репродуктивдүү тракт ар кандай транслюминалдык процедуралар үчүн колдонулушу мүмкүн, мисалы, ферроскопия, жатын ичине уруктандыруу жана транслюминалдык стерилизация .

Өнүгүү түзөтүү

Хромосоманын өзгөчөлүктөрү түйүлдүктүн генетикалык жынысын кош бойлуулук учурунда аныктайт. Бул өзгөчө тукум кууп өткөн хромосомалардын 23-жубуна негизделген. Эненин жумурткасында X хромосомасы, ал эми атасынын сперматозоидинде X же У хромосома болгондуктан, түйүлдүктүн жынысын эркек аныктайт. Эгерде түйүлдүк атасынан X хромосоманы алса, түйүлдүк ургаачы болот. Бул учурда тестостерон түзүлбөйт жана Вольф каналы бузулуп, Мюллер каналы аялдын жыныстык органдарына айланат. Клитор - Вольф каналынын калдыктары. Ал эми, эгер түйүлдүк атасынан Y хромосомасын алса, түйүлдүк эркек болот. Тестостерондун болушу Вольф каналын стимулдайт, бул эркек жыныстык органдардын өнүгүшүнө алып келет жана Мюллер каналы начарлайт.

Клиникалык мааниси түзөтүү

Вагинит түзөтүү

Вагинит ― бул кындын сезгениши жана ал көбүнчө инфекциядан улам пайда болот. Вагинитке эң жооптуу кайсы бир организмди аныктоо кыйын, анткени ал жаш курагына, жыныстык активдүүлүгүнө жана микробдорду аныктоо ыкмасына жараша өзгөрөт. Вагинит сөзсүз түрдө жыныстык жол менен жугуучу инфекциядан келип чыкпайт, анткени былжыр челге жана секрецияга жакын жайгашкан инфекциялык агенттер көп. Вагинит, адатта, белгилүү бир түскө, жытка же сапатка ээ болушу мүмкүн болгон вагиналдык агындылардын болушунун негизинде аныкталат^[2].

Бактериялык вагиноз түзөтүү

Бул кындын инфекциясы. Анын вагиниттен эч кандай сезгенүүсү жок экендиги менен айырмаланат. Бактериялык вагиноз полимикробдук, ал көп бактериялардан турат. Бактериялык вагиноз диагнозу төмөнкү төрт критерийдин үчөө бар болсо коюлат: (1) гомогендүү, ичке агындылар, (2) кындын рН 4,5, (3) кындын эпителий клеткалары бактериялар менен капталган, (4) балык жыты. Бул эндометрит сыяктуу башка жыныс органдарынын жугуштуу оорулары менен байланышкан^[2].

Ачыткы инфекциясы түзөтүү

Бул кындын кыжырданышынын жалпы себеби болуп саналат жана Ооруларды көзөмөлдөө жана алдын алуу борборлорунун маалыматы боюнча, бойго жеткен аялдардын кеминде 75% өмүрүндө жок дегенде бир жолу башынан өткөргөн. Ачыткы инфекциялары кандидоз деп аталган кындын кычыткысынын ашыкча өсүшүнөн келип чыгат. Ачыткы инфекциялары көбүнчө кычкыл кындын рН балансынын бузулушунан келип чыгат. Кош бойлуулук, кант диабети, иммундук системанын начарлашы, тар кийим же жуунуу сыяктуу башка факторлор да себеп болушу мүмкүн. Ачыткы инфекцияларынын симптомдору кычыштыруу, күйүү, кыжырдануу жана кындын ичинен ак быштак сымал агындыларды камтыйт. Аялдар ошондой эле жыныстык катнашка жана заара чыгарууга да дуушар болоорун билдиришкен. Кындын секрециясынын үлгүсүн алуу жана ачыткы бар экендигин аныктоо үчүн аларды микроскоптун астына коюу ачыткы инфекциясын аныктай алат. Дарылоо кындын тегерегине же анын тегерегине колдонула турган кремдерден баштап грибоктун өсүшүн токтотуучу таблеткаларга чейин өзгөрөт^[2].

Жыныстык органдын бузулушу түзөтүү

Ар түрдүү маданияттарда аялдын жыныстык органдарын кесүү боюнча көптөгөн практикалар бар. Жыныстык органдарды кесүүнүн эң кеңири таралган эки түрү – клиториэктомия, клиторду сүннөткө отургузуу жана клитордун тегерегиндеги теринин препуссиясын алып салуу. Алардын баары ден соолукка бир катар терс кесепеттерди камтышы мүмкүн, мисалы, кан агуу, орду толгус кыртыштын бузулушу жана сепсис кээде өлүмгө алып келиши мүмкүн.

Жыныс органдарына операция түзөтүү

Генитопластика - бул, айрыкча рак жана аны дарылоодон кийин жабыркаган жыныс органдарын калыбына келтирүү үчүн жасалган операция. Тышкы жыныс органдарынын көрүнүшүн өзгөртүүчү хирургиялык процедуралар да бар.

Төрөттү көзөмөлдөө түзөтүү

Аялдар үчүн төрөттү көзөмөлдөөнүн көптөгөн түрлөрү бар. Төрөттү көзөмөлдөө гормоналдык же физикалык мүнөздө болушу мүмкүн. Оралдык контрацепция меноррагия сыяктуу ар кандай медициналык шарттарды башкарууга жардам берет. Бирок, оозеки контрацептивдер ар кандай терс таасирлерге, анын ичинде депрессияга алып келиши мүмкүн.

Репродуктивдүү укуктар түзөтүү

Эл аралык гинекология жана акушердик федерациясы 1954-жылы аялдардын бакубаттуулугун жогорулатуу үчүн, өзгөчө гинекологиялык практиканын жана кам көрүүнүн стандарттарын жогорулатуу максатында түзүлгөн. 2010-жылга карата 124 өлкө катышкан.

Репродуктивдик укуктар – репродуктивдүү жана репродуктивдүү ден соолук менен байланышкан мыйзамдуу укуктар. Аялдар өздөрүнүн сексуалдык жана репродуктивдүү ден соолугуна, анын ичинде сексуалдык жашоого байланышкан маселелерди көзөмөлдөөгө укуктуу. Бул укуктардын бузулушуна мажбурлап кош бойлуулук, мажбурлап стерилизация, мажбурлап бойдон алдыруу жана жыныстык органдарды кесүү кирет . Аялдын жыныстык органдарын жараксыз кылуу – аялдын сырткы жыныстык органдарын толук же жарым-жартылай алып салуу.

Тарых түзөтүү

Гиппократтын жазмаларында эркек да, ургаачы да уруктарын бойго бүтүрүүгө салым кошот деп айтылат; антпесе, балдар эки ата-энесине тең окшошпойт болчу. Төрт жүз жыл өткөндөн кийин Гален аялдардын репродуктивдүү органдарындагы энелик бездер деп «аял уругунун» булагын «аныктаган»^[3].

Дагы караңыз түзөтүү

Бойго бүтүү
Репродуктивдүү системанын өнүгүшү
Жыныстык көбөйүүнүн эволюциясы
Аялдардын тукумсуздугу
Оогенез
Адам сексуалдуулугу
Оргазм

Булактар түзөтүү

↑ Mahadevan, Harold Ellis, Vishy (2013). Clinical anatomy applied anatomy for students and junior doctors (13th ed.). Chichester, West Sussex, UK: Wiley-Blackwell. ISBN 9781118373767.
↑ ^2.0 ^2.1 ^2.2 Zaino, Nucci, & Kurman, Richard, Marisa, & Robert (2011). "Diseases of the Vagina". Diseas of the Vagina. pp. 105–154. doi:10.1007/978-1-4419-0489-8_3. ISBN 978-1-4419-0488-1.
↑ Anwar, Etin. "The Transmission of Generative Self and Women's Contribution to Conception." Gender and Self in Islam. London: Routledge, 2006. 75. Print.

Тышкы шилтемелер түзөтүү

Аялдардын репродуктивдүү системасынын интерактивдүү диаграммасы

[Ellis_2013-1] Mahadevan, Harold Ellis, Vishy (2013). Clinical anatomy applied anatomy for students and junior doctors (13th ed.). Chichester, West Sussex, UK: Wiley-Blackwell. ISBN 9781118373767.

[Zaino-2] 2.0 ^2.1 ^2.2 Zaino, Nucci, & Kurman, Richard, Marisa, & Robert (2011). "Diseases of the Vagina". Diseas of the Vagina. pp. 105–154. doi:10.1007/978-1-4419-0489-8_3. ISBN 978-1-4419-0488-1.

[3] Anwar, Etin. "The Transmission of Generative Self and Women's Contribution to Conception." Gender and Self in Islam. London: Routledge, 2006. 75. Print.

[1]

[2]

[3]