Ички дүң өнүм
Ички дүң өнүм же ички дүң өндүрүм (ИДӨ) (англ. gross domestic product (GDP)) ― белгилүү убакыт ичинде (жыл, чейрек, ай), өлкө аймагында чыгарылган товар жана тейлөөнүн жалпы наркын көрсөткөн эң негизги макроэкономикалык көрсөткүчтөрдүн бири. ИДӨ төмөнкү ыкмалар менен эсептелиши мүмкүн:
- а) экономиканын бардык тармактарында кошулган нарктардын суммасы (өндүрүштүк ыкма);
- б) өндүрүш факторлорун колдонуудан түшкөн кирешенин суммасы (бөлүштүрүү ыкмасы);
- в) жыл ичинде товар жана тейлөөго кеткен чыгашанын суммасы.
.svg)
| >20 трлн $ 10–20 трлн $ 5–10 трлн $ 1–5 трлн $ | 750 млрд $ – 1 трлн $ 500–750 млрд $ 250–500 млрд $ 100–250 млрд $ | 50–100 млрд $ 25–50 млрд $ 5–25 млрд $ <5 млрд $ |
Улуттук эсептер тутумунда, ИДӨ негизги макроэкономикалык көрсөткүч катары пайдаланат.
Тарыхы
түзөтүүСэр Уильям Петти салык жүгүн эсептөө үчүн ИДӨ концепциясын ойлоп таап, 1652–1674-жылдары голландиялыктар менен англистердин ортосундагы согуш учурунда жер ээлерине адилетсиз салык салынганын ырастаган[1]. Кийинчерээк Чарльз Дэвенант бул ыкманы 1695-жылы андан ары өнүктүргөн[2].
ИДӨнүн заманбап концепциясы биринчи жолу 1934-жылы Саймон Кузнец тарабынан АКШ Конгрессинин баяндамасы үчүн иштелип чыккан. Ал бул көрсөткүчтү жыргалчылыктын өлчөмү катары пайдаланууда этият болууга чакырган. 1944-жылдагы Бреттон-Вудс конференциясынан кийин ИДӨ өлкө экономикасын өлчөөнүн негизги көрсөткүчү болуп калды. Ошол мезгилде улуттук дүң продукт (УДП) артыкчылыктуу эсептелген, анткени ал ИДӨдөн айырмаланып, өлкөнүн жарандарынын гана эмес, алардын чет өлкөдөгү ишмердүүлүгүн да камтыган. АКШда УДПдан ИДӨгө өтүү 1991-жылы болгон.
Экинчи дүйнөлүк согуш учурунда ИДӨнү өлчөөнүн мааниси жогорулап, кийинчерээк ал улуттук өнүгүүнүн жана прогресстин негизги көрсөткүчтөрүнүн бири катары кабыл алынган[3]. Кузнецтин идеяларын ишке ашырууда Милтон Гилберттин жетекчилиги алдында АКШнын Соода департаменти чоң роль ойногон.
ИДӨ концепциясынын тарыхын аны баалоо ыкмаларынын өзгөрүүсүнүн тарыхынан айырмалоо керек. Фирмалар тарабынан кошулган наркты эсептөө салыштырмалуу жеңил болсо, мамлекеттик сектор, каржы тармагы жана материалдык эмес активдерди түзүүдөгү кошумча наркты аныктоо кыйыныраак. Бул тармактар өнүккөн экономикалар үчүн улам маанилүү болуп бара жатат жана аларды баалоо боюнча эл аралык стандарттар үзгүлтүксүз өзгөрүп турат. Бир экономисттин айтымында, "ИДӨнүн иш жүзүндөгү саны – бул статистикалык маалыматтарды иштеп чыгуу жана аларды концептуалдык негизге ылайык келтирүү процессинин татаал жыйындысынын натыйжасы"[4].
Кытай расмий түрдө ИДӨнү 1993-жылы экономикалык көрсөткүч катары кабыл алган. Ага чейин өлкө марксизмге негизделген улуттук эсеп системасын колдонуп келген[5].
Булактар
түзөтүү- ↑ Петти таасири (англ.). The Economist. Текшерилген күнү 31 -март (жалган куран) 2025. Түп булактан архивделген күнү 9 -май (бугу) 2018.
- ↑ Diane Coyle (6-апрель 2014-ж). "Согуш жана ИДӨнү ойлоп табуу" (англ.). The Globalist. Текшерилген күнү 31 -март (жалган куран) 2025. Түп булактан архивделген күнү 1 -октябрь (тогуздун айы) 2015.
- ↑ Philipp Lepenies. Бир сандын күчү: ИДӨнүн саясий тарыхы (англ.). Columbia University Press. Текшерилген күнү 31 -март (жалган куран) 2025. Түп булактан архивделген күнү 20 -октябрь (тогуздун айы) 2017.
- ↑ GDP: A Brief but Affectionate History (in англисче). Princeton University Press. ISBN 978-0-691-15679-8.
- ↑ "Кытайга ИДӨ кантип жайылды: макроэкономикалык өлчөөнүн эксперименталдык диффузиясы" (англ.). Review of International Political Economy. doi:10.1080/09692290.2020.1835690.