Википедия

Махмуд Желял Баяр

3-чү Түркиянын президенти

Махмуд Желяледдин "Желял" Баяр (түрк. Mahmut Celâleddin "Celâl" Bayar; 16-май 1883-ж. — 22-август 1986-ж.)[1][2] — түрк саясий ишмери, экономисти жана мамлекеттик ишмери, Түркиянын үчүнчү президенти (1950-1960), мурда өлкөнүн премьер-министри болгон.

Махмуд Желял Баяр
түрк. Mahmud Celâl Bayar
Махмуд Желял Баяр
3-чү Түркиянын Президенти
22-май 1950-жылы — 27-май 1960-жылы
Андан мурунку: Исмет Инөнү
Андан кийинки: Жемал Гүрсел
3-чү Түркиянын Премьер-министри
25-октябрь 1937-жылы — 25-январь 1939-жылы
Президент: Исмет Инөнү
Андан мурунку: Исмет Инөнү
Андан кийинки: Махмуд Рефик Сайдам
 
Дини: Сүннөтөр
Туулган жери: Умурбей, Осмон империясы
(Бүгүнкү Бурса или, Түркия)
Каза болгон жылы: 1986 жыл(1986)
Каза болгон жери: Ыстанбул, Түркия
Туулганда берилген ысымы: Махмуд Желяледдин
Атасы: Абдуллах Фехми-эфенди
Жубайы: Решиде Баяр
Балдары: уулу Тургат; кыздар Рефии жана Нилүфер
Партиясы: Демократиялык партиясы
 
Автограф: Кол тамгасы

Алгачкы жылдар

түзөтүү
 
Жаш Желяледдин

Баяр 1883-жылы 16-майда Бурсанын Гемлик айылындагы Умурбей деген жерде туулган[3]. Анын атасы Абдуллах Фехми-эфенди - диний лидер жана мугалим, 1877-1878-жылдардагы орус-түрк согушунда болгарлар мусулман калкын этникалык тазалоодон кийин мухажир катары Болгариянын Лома шаарынан көчүп кеткен. Агалары Бехзат менен Асим эле. Мектептен кийин алгач Гемлик сотунда жана Зираат Банкасында катчы болуп иштеген. Андан кийин 1906-жылы Бурсадагы Deutsche Orientbank банкында иштеген.[4]

Саясий мансабы

түзөтүү

БПКда

түзөтүү

1907-жылы Баяр Биримдик жана Прогресс комитетинин (түрк. «İttihad Terakki Cemiyeti»; БПК) Бурсадагы официалдуу эмес бөлүмүнө кирген.[5] Жаш Түрк төңкөрүшүнөн кийин Экинчи Конституциялык доор жарыялангандан кийин, Анадолуда союздук инфраструктураны уюштуруу боюнча көрсөтмөлөр менен уюмдун жаңы курулган жергиликтүү бөлүмүнүн башкы катчысы болуп кызмат кылган.

Баяр 31-Март окуясында Махмуд Шевкет Пашанын Аракет Армиясы менен кошулуу ниети менен Бурсада союздук милиция түздү. Ал Муданьяга чейин жеткен, бирок ага чейин көтөрүлүш басылган. Андан кийин 1911-жылы Союз жана Прогресстин Измирдеги бөлүмүн негиздеген. Баяр «Halkın doğru» (Элге Акыйкат) деп аталган уюмду жана БПКнын оозун түзүп, Тургут Алп деген каймана ат менен БПКты жактаган макалаларды жазган. Ал 1913-жылкы Осмон төңкөрүшүнүн катышуучусу болгон жана согуш министри Назым пашанын өлтүрүлүшүнө күбө болгон.[6]

Финансы чөйрөлөрү менен жакшы байланышта болгон Баяр Unionist Millî İktisat (Улуттук Экономика) саясаттарында маанилүү роль ойногон. Ал Атайын Уюмдун мүчөсү болгон жана 1914-жылы Осмон гректерин көчүп кетүүгө мажбурлоо үчүн Эшреф Сенжер Кушчубашы менен бирге аларды өлтүрүп, тоноого катышкан.[7] Ал Шимендифер кесиптик мектебинин Измир кыздар лицейин ачууну демилгелеген. Басмаханедеги мектеп жана Измирде китепкана. Баяр Измирде жайгашкан Altay S.K спорт клубунун түзүлүүсүндө да маанилүү роль ойногон.

Эгемендүүлүк үчүн согуш

түзөтүү

Осмондуктар үчүн 1-дүйнөлүк согушту аяктаган Мудрос келишиминен кийин Измир Аскердик Сотунда согуш кылмышкери катары соттолуп акталды. Бирок союздаш күчтөр ок атышууга карабастан Осмон мамлекетинин аймагына карай жылышын уланта бергенде, «Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri» (кырг. Улуттук Укук Биримдиктерин Коргоо) деп аталган түрдүү улутчул уюмдар түзүлө баштаган. Баяр Измир Redd-i İlhak Cemiyeti (кырг. Аннексияны жокко чыгаруу бирикмеси) жана İzmir Müdâfaa-i Hukuku Osmaniye Cemiyeti (кырг. Осмондук Измирди коргоо бирикмеси) түздү. Баяр Измирди союздаштардын басып алганы тууралуу кептерди угуп, анын аты Константинополдогу Эркиндик жана Келишим өкмөтүнүн камакка алуу тизмесинде экенин билгенден кийин тоого качып кеткен. Измир басып алынгандан кийин Сөке аймагындагы улуттук каршылык көрсөтүүчүлөр менен кызматташкан. Каршылык көрсөткөн тарапта гректерге каршы Айдын согушуна катышкан. Балыкесир Конгрессинин [tr] чечими менен Акхисар фронттук полкунун командачылыгына дайындалган.

Баяр 1919-жылдагы шайлоодо Сарухандын (бүгүнкү Маниса) депутаты болуп Осмон парламентине шайланып, сарайдын союздаштардын басып алууларына кайдыгерлигин айыптаган баяндамаларды жасады. Константинополду басып алгандан кийин Анкарага качып, Мустафа Кемал Паша менен Түркиянын көз карандысыздык кыймылына кошулган. Жолдо Анзавур козголоңу Бурсага коркунуч келтиргендиктен, Мустафа Кемал козголоңчуларды кайтаруу үчүн Баярдан Бурсада калуусун өтүнөт. Ал кыска мөөнөткө Жашыл Армия Уюмунун жана Түркия Коммунисттик партиясынын, Мустафа Кемал тарабынан Түркиянын Коммунисттик партиясынын таасирине каршы туруу үчүн негиздеген фокус коммунисттик партиясынын мүчөсү болгон.

Жаңы түзүлгөн Түркиянын Улуу Улуттук Чогулушунда Бурсанын депутаты болду.[8] Ошол эле жылы ал экономика министринин орун басары болуп иштеген жана 1921-жылдын 27-февралында экономика министри болуп дайындалган. Черкес Этемдин көтөрүлүшүндө сүйлөшүү комиссиясын жетектеген. 1922-жылы Баяр Исмет Инөнүнүн кеңешчиси катары Лозанна тынчтык конференциясында түрк делегациясынын мүчөсү болгон.

Бир партиялуу мезгил

түзөтүү
 
Мустафа Кемел Ататүрк жана Баяр 1937-жылы 12-ноябрда

Баяр 1923-жылдагы шайлоодо Анадолу жана Румелинин Улуттук Укуктарын Коргоо Биримдигине (АРУУКБ) мүчө болуп шайланып, парламентте Измирдин депутаты болгон. АРУУКБ көп узабай өзүн Жумурияттык Элдик партиясы (ЖЭП) деп атады жана 1913-жылы КОКП баштаган бир партиялуу мамлекетти улантты. 1924-жылы 6-мартта Желал Баяр биржа куруу жана отурукташуу министри болуп дайындалды (1924-жылдын 7-июлуна чейин).[9] Баяр бул мезгилде Мустафа Кемалдын жакын чөйрөсүндө болушунун натыйжасында режимдин экономикалык саясатын аныктоодо таасирдүү болгон. Заманбап жана мамлекет тарабынан колдоого алынган капитализмдин саясаты жүргүзүлдү. 1924-жылы 26-августта Ататүрк Баярга улуттук банкты түзүүнү тапшырган, натыйжада Түркиянын боштондук согушуна колдоо көрсөтүү үчүн Индиядагы мусулмандар жөнөткөн алтын куймаларын капитал катары пайдаланып, Анкарада Иш банкы[10] негизделген. Ашар салыгы жоюлуп, жер бөлүштүрүлүп, Тешвик-и Санайи Кануну (Ыктыярдуу Өнөр мыйзамы) кабыл алынган, темир жол курулушу ылдамдатылган жана Борбордук банк түзүлгөн. 1929-жылдагы Улуу Токуроонун кесепеттери бул «либералдык» саясаттын статизм менен алмаштырылышына себеп болгон.

Экономика министри болуп турганда (1932-1937-жылдары) Баяр статизмдин алдыңкы жактоочуларынын бири болгон. Баяр этатизмди улутчул жана капиталисттик экономиканы түзүүнүн эффективдүү куралы катары түшүнгөн. Баяр экономика министри болуп турганда мамлекет тарабынан экономикага регулятивдик кийлигишүүлөрдүн көбөйүшү жана индустриялаштыруунун жогорку деңгээли байкалды. Ушул максатта биринчи беш жылдыктын өнөр жай планы кабыл алынган. Сүмербанк жана Этибанк сыяктуу мекемелер индустриялаштырууну каржылоо үчүн түзүлгөн. Улутташтыруу, протекционисттик экономикалык саясат жана көптөгөн мамлекеттик монополиялар түзүлдү. Бирок Исмет Инөнү мындан да катаал мамлекетчиликти жактап, анын экономикалык саясаты менен толук макул боло алган эмес.

1937-жылы 1-ноябрда Ататүрк Инөнү өкмөттөн кеткенден кийин Баярды Түркиянын 9-өкмөтүнүн Премьер-министри кылып дайындаган. Баяр өкмөтү учурунда статистикалык мамилени уланткан Денизбанк мыйзамы кабыл алынып, бир нече улутташтыруулар жасалган. Бирок өкмөттүн курамында да, экономикалык саясатта да олуттуу өзгөрүү болгон жок. Ал Ататүрк каза болуп, 1938-жылы Инөнү президент болгондон кийин (Түркиянын 10-өкмөтү) премьер-министрлик кызматын уланткан. Инөнү менен болгон пикир келишпестиктер аны 1939-жылдын 25-январында премьер-министрликтен кетишине алып келди. Инөнү менен Баярдын ортосундагы атаандаштык түрк тарыхындагы эң маанилүү атаандаштыктын бири болуп калды.

Демократиялык партиянын түзүлүшү

түзөтүү
 
Исмет Инөнү жана Баяр 1938-ж

Экинчи дүйнөлүк согушта Баярдын саясий ишмердүүлүгү чектелген; ал парламенттин мучелугуне кайра шайланса да, министрлер кабинетинен качкан. 1943-жылдан кийин ал өкмөткө орточо оппозицияга өткөн.

Экинчи дүйнөлүк согуштун бүтүшү демократиянын глобалдык толкунун алып келип, Инөнү Баяр жактаган эки статизм версиясынын ортосундагы бир партиялуу режимде бийлик күрөшүн кайрадан баштады. 1945-жылдагы бюджет мыйзамына добуш берүү учурунда ЖЭПтин администрациясына каршылык көрсөтүү; Шүкрү Саражуулу өкмөтүнүн жети айлык бюджети үчүн өткөрүлгөн добуш берүүдө Баяр, Аднан Мендерес, Фуат Көпрүлү, Рефик Коралтан жана Эмин Сазак бюджетке каршы добуш беришти. Партиянын ичиндеги бөлүнүү 1945-жылдын 7-июнунда Баяр, Мендерес, Коралтан жана Көпрүлү ЖЭПтин парламенттик тобунун төрагалыгына «Партиянын уставына жана айрым мыйзамдарына өзгөртүүлөрдү киргизүү» өтүнүчү менен кайрылганда айкыныраак болгон. төрт кол менен. Кол койгондордон башка өлкөдө жана партияда саясий либералдаштырууну талап кылган бул демилгени ЖЭПтин Борбордук кеңешинин мүчөлөрү бир добуштан четке какты. 1945-жылдын 21-сентябрында ЖЭП Кеңеши бир добуштан Көпрүлү менен Мендерести партиядан, бир аз убакыттан кийин Коралтанды чыгарды. Баяр 1945-жылы сентябрда депутаттык, 1945-жылы декабрда ЖЭПтен кеткен. 1946-жылдын 7-январында төртөө Демократиялык партияны (ДП) негиздеп, Баяр партиянын башчысы болуп шайланган.[11] Демократиялык партиянын программасында экономикалык саясатка, саясий демократиялаштырууга, бюрократиянын күчүн төмөндөтүүгө, жеке демилгени кубаттоого, статизм принцибин сактоого Баяр стилиндеги мамилелер көрсөтүлгөн.

1946-жылдагы шайлоодо ДП ЖЭПке салыштырмалуу ийгиликке жетишип, 62 депутатты шайлаган. Баяр да Ыстанбулдан депутат болуп шайланган. 1946-1950-жылдары оппозициянын лидери катары ал өзүнүн мурдагы партиясына кээде катаал оппозицияны жетектеген. 1947-жылы январь айында болуп өткөн ДПнын биринчи съездинде Баяр «Шайлоо мыйзамга» өзгөртүүлөрдү киргизүүнү, бир эле адам президент да, партиянын председатели да боло албасын, демократияга каршы башка закондорду жокко чыгарууну талап кылган. ДПны бир партиялуу мезгилдин эффективдүү секуляризм саясатына нааразы болгон диний чөйрөлөр колдосо да, Баярдын кемелисттик тек-жайы бул партиянын секуляризмге берилгендигинин кепилдиги катары бааланган.[12] Бирок ал ТЭЦке каршылык көрсөтүү боюнча КСДПдагы байистүүлөрдүн катарында болчу. «Экстремисттер» кийинчерээк партиядан чыгып, Улут партиясын (1953-жылы жабыла турган) негиздешкен.

Баярдын президенттиги

түзөтүү
 
Президент Баяр конгресстин кошмо заседаниесинин алдында чыгып суйлегенден кийин дуркуреген кол чабуулар менен тосуп алды. Анын артында вице-президент Никсон жана палатанын спикери Сэм Рэйбөрн (1954) турат.

Түркия тарыхындагы биринчи эркин шайлоодо 1950-жылдагы жалпы шайлоодо демократтар 53% элдик мандат менен жеңишке жетишкен. Баяр президент болгусу келбесе да, парламент аны 1950-жылы 22-майда Түркиянын президенти кылып шайлаган.[13] Ал кийинчерээк анын премьер-министри жана ДП башчысынын мураскору Мендерес менен саясатты такай талкуулаганына карабастан, DP башчылыгынан кетти. Ал республиканын аскердик билими жок биринчи президенти болгон. Ал ошондой эле шайлоо митингдерине катышып, DP логотиби чегилген таяк менен басып жүрүп, партияда жок көрүнүштү биринчилерден болуп жок кылган. Ал 1954 жана 1957-жылдары кайра шайланып, 10 жыл президент болуп иштеген. Баяр башчылык кылган мезгилде Батыш блогу менен мамилелер жакшырган; Түрк кысыктары кризисинен кийин Түркия 1952-жылы Корея согушуна, андан кийин НАТОго кошулган. Ушул негизде көптөгөн чет элдик сапарларды да жасаган Баяр 1954-жылы АКШга расмий сапар менен барган Түркиянын биринчи президенти болду. 1957-жылдагы шайлоонун алдында Ыстанбулдагы ДП митингинде «Түркия 30 жылдын ичинде «Кичи Америкага» айланат» деп жарыялады.

Демократиялык башкаруунун он жылынын ичинде түрк коому терең өзгөрүүлөрдү башынан өткөрдү. Мамлекеттин ролу төмөндөтүлгөн жок, бирок жеке ишкердикти кубаттаган инфляциялык экономикалык саясат жүргүзүлдү. Саясий катышуу көбөйүп, Анадолулуктардын чоң кадры саясатка жана бизнеске киришти. Секуляризмден баш тартпаса да, бир партиялуу режимдин ачык секуляристтик саясатынан баш тартты. 1950-жылдардын экинчи жарымында экономикалык депрессиянын таасири менен ДП барган сайын авторитардык саясат жүргүзүп, оппозицияга катуу кысым көрсөткөн. 1955-жылдын 6-7-сентябрында Стамбулдагы погром анын президенттигинин тушунда болгон. Демократтар тарабынан авторитаризмди кубаттоого Баяр да чечүүчү таасирин тийгизген.

1960-жылдагы аскердик төңкөрүш жана түрмөгө камоо

түзөтүү
Негизги макала: 1960-жылдагы аскердик төңкөрүшү

1960-жылы 27-майда куралдуу күчтөр мамлекеттик төңкөрүш жасаган. Баяр алгач төңкөрүш болгон күнү эртең менен Чанкая сарайында аны басып алуу үчүн келген офицерлерге каршылык көрсөтүүгө аракет кылган, андан кийин пистолетти күрмөсүнүн чөнтөгүнө ибадатканага алып барып, өзүн-өзү өлтүрүүгө аракет кылган. Бирок 77 жаштагы Баярга караганда шамдагай жоокерлер мылтыкты колунан алууга жетишкен. Баяр башка демократтар менен бирге камакка алынган жана "мамлекетке чыккынчылык кылган" жана "мыйзамтизмесини бузган" деген айыптар менен Яссыададагы Жогорку Сотто соттолгон. 1960-жылдын 25-сентябрында Яссыада абагында жатып, кайра бел куру менен жанын кыйууга аракет кылган, бирок ишке ашкан эмес. 1961-жылы 15-сентябрда өлүм жазасына тартылган. Улуттук биримдик комитети Мендерес, Зорлу жана Полаткан үчүн өлүм жазасын бекитти, бирок Баяр жана башка 12 партия мүчөсү үчүн жаза өмүр бою эркинен ажыратуу менен алмаштырылды. Баяр Яссыададан Кайсери түрмөсүнө которулган, бирок ден соолугуна байланыштуу 1964-жылы 7-ноябрда бошотулган.

Оорусу күчөгөндөн кийин 1962-жылы 14-февралда Анкарага дарылануу үчүн алынып келинип, 5 күндөн кийин кайра Кайсери түрмөсүнө жеткирилген. 1963-жылдын алгачкы айларында президент Жемал Гүрсел тарабынан Желал Баярдын ден соолугуна байланыштуу мунапыс жарыялоосу алдыңкы планга чыкты. Баярдын жазасы ден соолугуна байланыштуу 6 айга өкмөт тарабынан токтотулуп, 1963-жылдын 22-мартында бошотулган. Баяр эртеси күнү Анкарага келип, аны чоң колонна жана эл тосуп алды. Бул шыктануу менен кабыл алуу реакцияларды жаратып, нааразылык акциялары ДП мураскорунун, Адилет партиясынын башкы кеңсесин, Баярдын үйүн жана Жаңы Ыстанбул гезитинин баш кеңсесин бузууга чейин барды. Адилет партиясы жабылат деген кооптонуулар пайда болду. Бул окуялардан кийин Баярдын жаза мөөнөтүн жылдыруу чечими 28-мартта алынган. Анкара ооруканасында 6 ай көзөмөл астында болгон соң, ден соолугунун абалында эч кандай өзгөрүү болбосо да, кайра Кайсери түрмөсүнө жөнөтүлгөн (1963-ж. 5-октябрь).[14]

Ал 1964-жылдын 8-ноябрына чейин Кайсери түрмөсүндө болуп, ден соолугуна байланыштуу бошотулган. 1966-жылы 8-июлда өзүнө берилген соттук медицина корутундусу менен Конституциянын 97-беренесинде белгиленген протоколдун негизинде президент Жевдет Сунай тарабынан кечирилди.[15] 1966-жылдын 8-августунда Адилеттик партиясынын өкмөтү тарабынан чыгарылган жаңы мунапыс мыйзамы менен мурдагы ДПнын бардык мүчөлөрү, анын ичинде өмүр бою эркинен ажыратылгандар бошотулган.[16]

Кийинки жылдар жана жеке жашоо.

түзөтүү

Экс-демократтардын толук саясий укуктарын калыбына келтирүү 60-жылдары Түркияда экиге бөлүнүүчү маселе болгон. Мунапыс берилгенден кийин ал мурдагы DP мүчөлөрүнүн саясий укуктарын калыбына келтирүүгө аракет кылган. 1968-жылы саясий укуктарынан ажыраган экс-демократтардын башын бириктирүү максатын көздөгөн “Биздин үй” (түрк. Bizim ev) клубун негиздеген. Ал 1969-жылы 14-майда саясий атаандашы Инөнү менен тарыхый жолугушуу өткөрүп, мурдагы DP мүчөлөрүнүн саясий укуктарын кайра алуу үчүн талап кылынган конституциялык өзгөртүүгө ТЭЦтин колдоосун берген. Инонунун жардамы менен конституциялык өзгөртүү Түркия Улуу Улуттук Чогулушунда жактырылды. Бул түзөтүү Сунай менен армияны таарынтты, ошондой эле Адилеттик партиясын экиге бөлдү, натыйжада 1970-жылы Демократиялык партия пайда болду (аны Баяр колдогон).

1974-жылы Баярга толук саясий укуктар калыбына келтирилген, бирок ал шайланганда гана элдин өкүлү боло алат деген негизде Сенаттын өмүр бою мүчөсү болууга чакыруудан баш тарткан.[17] Демократиялык партиянын мүчөлөрүнүн чоң тобу мунапыс берилгенден кийин Адилеттик партиясына кайтып келгенде, Баяр 1975-жылы Сенатка жарым-жартылай шайлоолордо да Адилеттик партиясын колдогон; Сүлейман Демирел менен бирге трибунага чыгып, Адилеттик партиясынын Бурсада өткөрүлгөн митингинде сөз сүйлөдү. Ал 1980-жылдагы аскердик хунтаны жана 1982-жылдагы мыйзамтизмесин колдогон.

Ал 1986-жылы 22-августта Стамбулда 103 жашында кыска оорудан кийин каза болгон.[18] Баярдын сөөгүн Аныткабирге коюу боюнча талаш-тартыш анын эски атаандашы Исмет Инөнү сыяктуу эле, муну Ата Мекен (АНАП) партиясынын лидери Тургут Өзал менен СХПнын лидери Исметтин уулу Эрдал Инөнү жакташкан. Бирок президент Кенан Эврен буга каршы болуп, Баярдын сөөгү Анкарадагы мамлекеттик салтанаттан кийин өзүнүн кичи мекени Умурбейге коюлду.[19] 1978-жылдын 24-апрелинде, Парагвайдын мурдагы президенти Федерико Чавес каза болгондон баштап, Баяр өлгөнгө чейин дүйнөдөгү эң кары экс-мамлекет башчысы болгон.

Сыйлыктар жана мурас
түзөтүү

1954-жылы Баяр Германиянын Федеративдуу Республикасынын Ардак белгисинин атайын даражадагы Чоң Крест ордени (Sonderstufe des Großkreuzes des Verdienstordens der Bundesrepublik Deutschland) менен сыйланган. 27-январь 1954-жылы Түркиянын Корея согушуна катышуусунун натыйжасында Баяр Америка Кошмо Штаттарынын Президентинин колунан Легион сыйлыгын алган. Югославия жылдызы орденин да алган.[20] 1954-жылы Баярга Белград университетинин ардактуу доктору наамы берилген. 1958-жылы Freie Universität Berlin (Эркин университет Берлин) ага ардактуу докторлук наамын ыйгарган.[21] Манисада 1992-жылы негизделген Желял Баяр университетине анын ысымы ыйгарылган.

Үй-бүлөсү

түзөтүү

Желял Баяр 1904-жылы 21, ал 18 жашында Решидеге үйлөнгөн.[22] Алардын үч баласы болгон: Рефии (1904-1940), Тургут (1911-1983) жана Нилүфер Гүрсой (1921-).[23] Рефий Баяр 1929-1939-жылдары "Milli Reasurans" кайра камсыздандыруу компаниясынын башкы менеджери болгон, Стамбулдагы билим берүү мамлекеттик мекемеси болгон "Халк Эвлери" мекемесинин негиздөөчүсү болгон жана 1939-1941-жылдары журналист жана "Халк" гезитин чыгарган. Жемал Кутай менен.

Нилүфер Гүрсой 1946-1960-жылдары Демократиялык партиянын Күтахия депутаты, 1965-1969-жылдары Адилет партиясынан Бурса депутаты жана 1973-1973-жылдары Демократиялык партиянын Стамбул депутаты болгон Ахмет Ихсан Гүрсойго (1913–2008) үйлөнгөн. 1975—1980-жылдарда Адилеттик партиясы учун.

Белгилер

түзөтүү
  1. ↑ Kutay, C. (1980). Etniki Eterya'dan günümüze Ege'nin Türk kalma savaşı. Boğaziçi Yayınları. Retrieved 20 November 2020. 
  2. ↑ Göktürk, H.İ.; Kuntay, M.C. (1987). Mithat Cemâl Kuntay. Kültür ve Turizm Bakanlığı. ISBN 9789751700902. Retrieved 20 November 2020. 
  3. ↑ Frank W. Thackeray; John E. Findling; et al. (2001). The History of Turkey. Westport, CT: Greenwood Press. Archived from the original on 2019-11-15. Калып:Dl
  4. ↑ Dawletschin-Linder, Camilla (2003). Diener seines Staates: Celal Bayar (1883-1986) und die Entwicklung der modernen Türkei (in немисче). Otto Harrassowitz Verlag. p. 18. ISBN 9783447047401. 
  5. ↑ Cumhurbaşkanlarımız. TC Cumhurbaşkanlığı. Текшерилген күнү 1 -май (бугу) 2017. Түп булактан архивделген күнү 4 -март (жалган куран) 2016.
  6. ↑ Göçek, Fatma Müge (2015). Denial of Violence: Ottoman Past, Turkish Present and Collective Violence Against the Armenians, 1789–2009. Oxford University Press. p. 208. ISBN 978-0-19-933420-9. The SO member—and later Turkish president—Celal Bayar was appointed the local CUP responsible clerk; he collaborated with Kuşçubaşı in plunder, arson, and murder to scare the Greek Rum into fleeing from the region. 
  7. ↑ Göçek, Fatma Müge (2015). Denial of Violence: Ottoman Past, Turkish Present and Collective Violence Against the Armenians, 1789–2009. Oxford University Press. p. 208. ISBN 978-0-19-933420-9. The SO member—and later Turkish president—Celal Bayar was appointed the local CUP responsible clerk; he collaborated with Kuşçubaşı in plunder, arson, and murder to scare the Greek Rum into fleeing from the region. 
  8. ↑ Celal Bayar, Kayseri Cezaevi Günlüğü, Yapı Kredi Yayınları, 1999. Калып:ISBN.
  9. ↑ Erhard Franz: "Biographien führender Persönlichkeiten des öffentlichen Lebens. Bayar, Mahmut Celâl", in: Klaus-Detlev Grothusen (Hrg.): "Türkei. Südosteuropa-Handbuch. Band IV", Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1985 Калып:ISBN, p. 760.
  10. ↑ Atasoy, Yildiz (29 July 2005). Turkey, Islamists and Democracy: Transition and Globalization in a Muslim State (in англисче). I.B.Tauris. p. 53. ISBN 9780857718334. 
  11. ↑ Giritli, Dr. Ismet. Fifty Years of Turkish Political development 1919-1969. Istanbul: Fakültler Matbaasi. p. 68. 
  12. ↑ Encyclopædia Britannica Fifteenth Edition
  13. ↑ Giritli, Dr. Ismet. Fifty Years of Turkish Political development 1919-1969. Istanbul: Fakültler Matbaasi. p. 81. 
  14. ↑ Celal Bayar ve Eski Demokrat Partililerin Türk Siyasi Hayatına Etkileri. Текшерилген күнү 1 -май (бугу) 2017. Түп булактан архивделген күнү 9 -май (бугу) 2016.
  15. ↑ Sunay Bayar'ı dün affetti. Текшерилген күнү 1 -май (бугу) 2017. Түп булактан архивделген күнү 21 -сентябрь (аяк оона) 2016.
  16. ↑ Celâl Bayar Encyclopædia Britannica. Retrieved 20 December 2013.
  17. ↑ Celal Bayar.
  18. ↑ Celal Bayar Dies at Age 104; a Father of Turkish Republic.
  19. ↑ Kenan Evren'in Anıları 2. Түп булактан архивделген күнү 7 -февраль (бирдин айы) 2021.
  20. ↑ Acović, Dragomir (2012). Slava i čast: Odlikovanja među Srbima, Srbi među odlikovanjima. Belgrade: Službeni Glasnik. p. 638. 
  21. ↑ Kleine Chronik der FU Berlin: Ehrendoktorwürde für Celal Bayar.
  22. ↑ Dawletschin-Linder, Camilla (2003). Diener seines Staates: Celal Bayar (1883-1986) und die Entwicklung der modernen Türkei (in немисче). Otto Harrassowitz Verlag. p. 18. ISBN 9783447047401. 
  23. ↑ Presidency Of The Republic Of Turkey : Celal BAYAR.(жеткиликсиз шилтеме)
"https://ky.wikipedia.org/w/index.php?title=Махмуд_Желял_Баяр&oldid=468092" булагынан алынды