XIX кылым

Он тогузунчу(XIX) кылым - григориан календары боюнча 1801-жылдын 1-январынан баштап, 1900-жылдын 31-декабрына чейинки убакыт аралыгы.

2- миң жылдык

XVII кылым — XVIII кылым — XIX кылым — XX кылым — XXI кылым

1790-чу 1790 1791 1792 1793 1794 1795 1796 1797 1798 1799 1800-чу 1800 1801 1802 1803 1804 1805 1806 1807 1808 1809 1810-чу 1810 1811 1812 1813 1814 1815 1816 1817 1818 1819 1820-чу 1820 1821 1822 1823 1824 1825 1826 1827 1828 1829 1830-чу 1830 1831 1832 1833 1834 1835 1836 1837 1838 1839 1840-чу 1840 1841 1842 1843 1844 1845 1846 1847 1848 1849 1850-чу 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860-чу 1860 1861 1862 1863 1864 1865 1866 1867 1868 1869 1870-чу 1870 1871 1872 1873 1874 1875 1876 1877 1878 1879 1880-чу 1880 1881 1882 1883 1884 1885 1886 1887 1888 1889 1890-чу 1890 1891 1892 1893 1894 1895 1896 1897 1898 1899 1900-чу 1900 1901 1902 1903 1904 1905 1906 1907 1908 1909

Хронологиялык жадыбал

Бул кылымда индустриализация, урбанизация, колониализмдин өнүгүшү сыяктуу кубулуштардын болушу менен тарыхта калды. Ошондой эле маданияттын, искусствонун, техника жана илимдин өнүгүшү болгон.

Кыргыздардын Орус империясына кошулушу дал ушул XIX кылымга туура келген.

Тарыхый окуялар

XIX кылымдын башы

• Өнөр жай революциясы: XVIII кылымдын аягынан XIX кылымдын башына чейин биринчи этабы
• Улуу Британиянын жана Ирландиянын Бириккен королдугу түзүлгөн (1801). Габсбург монархиянын негизинде Австрия империясы түзүлгөн (1804). Үчүнчү коалиция согушунан (1805) кийин Ыйык Рим империиясы кыйраган (1806).
• Орус империясынын Жер ортолук деңизине чыгуу үчүн согуштары (1804—1813; 1806—1812; Кавказ согушу 1817—1864;1826—1828). Финн согушу (1808—1809). Декабристтердин көтөрүлүшү (1825).
• АКШ Түндүк Америкадагы ири француз жерлерин сатып алып, аянтын кеңейтет. («Луизианды сатып алуу»; 1803). Мексиканын, Англиянын жана жергиликтүү индейлердин жерлерин күч менен тартып алып, өзүнө каратуу башталат. Индей согуштары (1622—1918). Берберий согуштары (1801—1805, 1812—1816). Африкада кара америкалыктар азыркы Либериянын аймагында колония түзүшөт (1821). Монро доктринасы (1823).
• Наполеон баштаган француз армиясынын жүргүзгөн согуштары (1803—1815), Францияда кайра башталган революциялар (1792—1802). Орусиядагы Наполеонго каршы ата мекендик согуш(1812). Вена конгресси (1814—1815).
• Британдык колония үчүн болгон согуштар(1803—1805; 1817—1818; 1823—1826; 1839—1842; 1845—1846, 1848—1849; 1845—1872). «Pax Britannica» (1815—1914) . Викториандык доор (1837—1901).
• Америкадагы испан колониялдарынын эркиндик үчүн күрөштөрү (1810—1826) Испанияны Наполеондун басып алуусунан кийин башталган. Мексика(1821), Колумбия (Венесуэланын, Жаңы Гранаданын жана Китонун аймактары дагы; 1822), Борбордук Америка Федерациясы (1824), Боливия (1825), Перу (1826) эгемендүүлүккө жетишишет.
• Португал революциясы (1820). Бразилия жана Уругвай эгемендүүлүккө ээ болушат (1821—1825).
• Грек революциясы (1821—1830) Осмон империясынын үстөмдүк кылуусуна каршы башталган. Орус-түрк согушу (1828—1829).
• Испаниядагы жарандык согуштар (1833—1876; Карлистер).
• Апийим согуштары (1840—1842 , 1856—1860). Британ империясы Кытайга көп сандаган апийим жеткирген. Анын натыйжасында Англия капчыгын кампыйтса, Кытайда болсо наркомания жана өлүмдөр күч алган. Кытайда тайпиндердин көтөрүлүшү (1850—1864).

XIX кылымдын ортосу

• Экономикалык кризис (1847; англ. List of stock market crashes). 1848—1849 жылдардагы Революциялар: Францияда, Австрия империясында, Германияда, Италия мамлекеттеринде, Дунай княздыктарында болгон. «Коммунисттик партиянын Манифести» жарыяланган (1848; Маркс; Энгельс). 
• Калифорнияда жана Австралиядагы "алтын дүрбөлөңдөрү" (1850чү жана 1860чы жж. дүйнөлүк алтын өндүрүүнү 6 эсеге жогорулатып, жыйынтыгында ашыкчаа өндүрүүнүн негиздерин түзө баштайт.
• Крым согушу (1853—1856) Орус империясынын бир жагынан Улуу Британия, Франция, Осмон империясы жана экинчи жагынан Сардин королдугу менен болгон согуштук аракеттери.
• Орусияда крепостнойлук укуктун жоюлушу (1861). Алясканын сатылышы (1867).
• АКШдагы жарандык согуштар (1861—1865). Түштүктү кайра куруу (1863—1869). Кулчулукту жоюу (1865). АКШдагы дүйнөдө биринчи жолу салынган трансконтиненттик темир жолу Батышты жакшылап ээлөөгө мүмкүндүк берген (1869).
• Сыпайлардын көтөрүлүшү (1857—1858) Британиянын Индиядагы көзөмөлүн токтотот (1600—1874). Индиядагы ачарчылык. Экинчи англо-бирман согушу (1852—1853).
• Италиянын бириктирилиши аягына чыккан (1871). Рисорджименто (1820—1871). Австро-итало-француз согушу (1859). Италия Королдугу (1861).
• Франко-пруссдук согуш (1870—1871) Герман империясынын түзүлүшүнө алып келет. Франция Үчүнчү республика болуп калат.

XIX кылымдын аягы

• Батыш Европа, АКШ, Япониядагы Экинчи өнөр жай революциясы. Батыш Европада (1873—1896) жана Түндүк Америкада узакка созулган депрессия (1873—1879). АКШдагы «Алтынга бууланган кылым» (1876—1914).
• Мэйдзи доору(1868—1912).
• Орус-түрк согушу (1877—1878).
• Британ колония согуштары (1878—1880; 1879; 1880—1881; 1885—1887).
• Африканын колонияларга бөлүнүшү (1884) Берлин конференциясында жүргүзүлгөн.
• Франция-Кытай согушу (1884—1885) Вьетнамдын үстүнөн үстөмдүгүн орнотуу максатында чыккан согуш Франциянын жеңиши менен аяктайт.
• Япон-Китай согушу (1894—1895) Кытайдын жеңилиши менен аяктайт. «Боксёрдук көтөрүлүш» (1899—1901).
• Филиппинн революциясы (1896—1898) испандыктардын үстөмдүүлүгүнө каршы, АКШнын колдоосу менен өткөн. Испан-америка согушунун натыйжасында (1898) Филиппиндер, Куба, Пуэрто-Рико АКШнын кол алдына өткөн. Филиппинн-америка согушу (1899—1902/1913).
• Англо-бурдук согуш (1899—1902) Трансваалда дүйнөдөгү ири алтын запасынын табылышы менен башталган (1886). Бул согушта аскердик кийимдин түскө боё, чабуулга өткөндө аскерлердин чачырап сокку уруусу, пулемёттор, окоптор, тикен зымдар, жыты жок порох снайпердик тактика, согуштук телеграф, калканчы күчү мыкты поезддер, адамдар үчүн концлагерь сыяктуу нерселер кеңири колдонула баштаган.

XIX кылымдагы ойлоп табуулар

XIX кылымдагы ойлоп табуулар

Пароход (парусу бар биринчи пароход — 1807, Роберт Фултон; Пароходду аракетке келтирүүчү бурамалуу стержени менен — 1836, «Архимед»; металл пересекший Атлантика океаны — 1845; «Great Britain) Консерва жасоо (кеңири колдонула баштаган жылы — 1810; Николя Аппер) Арифмометр (түркүм-түркүмү менен чыгарыла баштаган жылы — 1820) Органикалык химия (биринчи илимий эксперимент — 1828, Фридрих Вёлер) Паровоз (биринчи рельсалык пар менен иштөөчү локомотив — 1804; коммерциялык жактан пайдалуу паровоздор — 1812—1829, Джордж Стефенсон) Тигүүчү машина (кийим тигүү фабрикасы — 1830; Бартелеми Тимонье) Электромотор (биринчи колдонууга мүмкүн болгон мотор — 1834, Борис Семёнович Якоби) Револьвер (биринчи үлгүлөрү — 1818; массалык түрдө чыга баштаган жылы — 1836, Сэмюэл Кольт) Вулканизация (ойлоп табылган жылы — 1839; патент — 1844, Чарльз Гудьир) Телеграф (электрдик, шаар аралык байланышты элге көрсөтүлгөн жылы — 1844, Сэмюэл Морзе) Мылтык (Минье огу — 1850; көп огу бар — 1860, «Spencer repeating rifle») Керосин (Abraham Gesner тарабынан сунушталган — 1846; «Care and Son» компаниясы соода маркаларын каттого алат — 1854) Электр лампочкасы (ичине көмүр жиби коюлган лампа — 1838; ичине зым коюлган лампа — 1854, Генрих Гёбель) Бессемердик процесс болот чыгарууда (1856; Генри Бессемер) Деңиз минасы (электрдик жарылуусу менен — 1812; биринчи ири колдонулуусу — 1854, Борис Семёнович Якоби) Нефть (өнөр жайда колдонулушу — 1859, Эдвин Дрейк) Ичинен күймө кыймылдаткыч (патент — 1801; түркүм-түркүмү менен чыгарыла баштаган жылы — 1859, Ленуара кыймылдаткычы) Түрлөрдүн келип чыгуусу (1859, Чарльз Дарвин) Кислоталуу-коргошун аккумулятору (1859, Gaston Planté) Калкан менен капталган согуш кемеси (биринчи жолу сууга түшкөн жылы — 1859, «La Gloire»; болоттуу — 1876; «Redoutable») Метрополитен (биринчи жолу буу тартуу күчү менен ишке кирген — 1863) Велосипед (эки дөңгөлөктүү самокат — 1817; тепкичтери менен — 1840; «денди-хорзолор» массалык түрдө чыгарыла баштаган жылы — 1864; патент — 1866, Pierre Lallement) Мартен меши (биринчи жолу курулган жылы — 1864 Суу алдында жүрүүчү кеме (Фултондун модели — 1800; «Alligator») Целлулоид (өнөр жайда колдонулушу — 1866, Alexander Parkes) Динамит (патент — 1867; Альфред Нобель) Телефон (1861; патент  — 1876 Александр Белл; каптал микрофону менен — 1878) Трактор (локомобиль — 1850; гусеница менен — 1876, Фёдор Абрамович Блинов) Фонограф (1877; Томас Эдисон) Торпеда (биринчи жолу Макаровдун буйругу менен колдонулган — 1877) Электрдик станция (электр генератору — 1870; Ниагара шаркыратмасынын алдындагы гидроэлектр станциясы  — 1881; ири жылуулук электр станциялары — 1882) Трамвай (биринчи электрдик тпамвай линиясы — 1881, Вернер фон Сименс) Троллейбус (биринчи троллейбустук линия — 1882, Вернер фон Сименс) Электровоз (1883; Leo Daft) Пулемёт (Митральездики — 1859; октордун кубаты менен иштөөчү — 1883, Хайрем Максим) Дирижабль (1852; биринчи жолку башкарылган учуу— 1884, «La France») Мотоцикл (патент — 1885; Готтлиб Даймлер) Автоунаа ( биринчи жолу ичинен күймө кыймылдаткычы менен — 1806; патент (үч дөңгөлөктүү) — 1885, Карл Бенц; патент (төрт дөңгөлөктүү) — 1886,Готтлиб Даймлер; бензин кыймылдаткычы менен түркүм-түркүмү менен чыгарыла баштаган жылы — 1888, Карл Бенц; классикалык чогултуусу — 1891, Панар-Левассор; бензин кыймылдаткычы менен автобус — 1894, Карл Бенц; шыкалма абанын жардамы менен аракетке келүүчү дөңгөлөктүү автоунаа — 1895, Мишлен, Андре жана Эдуард; жүк ташуучу унаа жана таксомотор — 1896, Готтлиб Даймлер; алдыңкы иштеткичи менен — 1897, ага-ини Грэфтер) Алюминий (өнөр жайда колдонулушу — 1886, Charles Martin Hall, Paul Héroult) Граммофон (патент — 1887, Эмиль Берлинер) Фотография (биринчи фотография — 1826; фотоплёнка — 1884; массалык түрдө чыга баштаган камера — 1888, Джордж Истмен) Шыкалма абанын жардамы менен аракетке келүүчү дөңгөлөк (патент — 1888, Джон Бойд Данлоп) Кинематограф (биринчи сеанс — 1895, ага-ини Люмьерлер) Дизелдик кыймылдаткыч (патент — 1893; биринчи үлгүсү — 1897, Рудольф Дизель) Радио (электр магниттик толкундар — 1888, Герц; проводу жок сигналдарды элге көрсөтүү — 1893, Тесла; Радио - Попов — 1895; патент менен массалык түрдө чыгарылуусу — 1898, Маркони)

XIX кылым жана Кыргызстан

• Бишкек чебинин курулушу (1825)
• Бугу-сарыбагыш чабышы жана Ормон хандын өлүмү (1854)
• Качыбек Шералин баштаган бугу элчилиги Батыш Сибирь генерал-губернаторлугунун борбору болгон Омск шаарына келишип, Ысык-Көл кыргыздарынын Орусиянын курамына расмий түрдө өтүүсү тууралуу ант берген (1854-55)
• Падыша аскерлери Верныйдан чыгышып(23-август), Токмок чебин басып алышат (26-август) жана аны толугу менен кыйратышат (28-август), Бишкек чебин ээлешкен (31-август, 1860)
• Шабдан Жантай уулунун орустарга каршы Кара-Кастек өңурүндө салгылашып, эрдик көрсөтүүсү(1861).
• Алымбек датка Кокон хандыгына карша көтөрүлүш уюштурган(1861).
• Кыргыздардын Кудаяр хандын эзүүсүнө каршы тынымсыз күрөштөрүнүн башталышы (1865)
• Алайдагы (1867-70), Сохтогу (1871) Кудаяр ханга каршы көтөрүлүш
• Сарыбаштын тынай уругунун чоң манабы Жантай Карабек уулунун Верныйга барып, кеминдик кыргыздардын орустарга кошулушу тууралуу ант бериши жана Жантай, Шабдан орус бийлигине кызматка алынган (1862)
• Солто уруусунун чоң манабы Байтик Канай уулунун кокондук аким Рахматуллага каршы күрөшү жана ал согушта орустардан жардам суроосу. Жыйынтыгында Бишкеке чебин орустар 1200 аскери менен басып алган жана кокондуктарды жок кылган (1862)
• Таластагы негизги уурулар болгон саруу жана кушчу уруулары орус бийлигин тааныган (1865)
• Орус аскерлери Жумгалга келип, Соң-Көл жайлоосу аркылуу Куртка чебине өткөн (1863)
• Кыргыздардын черик уруусу да орустардын курамына кирген (1863)
• Түркстан генерал-губернаторлугу түзүлөт (1867)
• Нарын чеби негизделген (1868)
• Түндүк кыргыздар Орус империясынын курамына толугу менен кирет (1863-1867-жж.)
• Кыргыздар Кокон хандыгынын эзүүсүнөн кутулат (1855—1863)
• Полот хандын орустарга каршы көтөрүлүшү (1873—76)
• Элдик көтөрүлүш: 1)Алайдагы; 2)Аксыдагы; 3) Эки-Сууаралыгындагы; 4) Лейлектеги көтөрүлүштөр (1873)
• Орусиянын курамына кошулгусу келбеген "Алай ханышасы" Курманжан датка өз айылы менен Кашкар тарапка көчүп кеткен (1876)
• Түштүк Кыргыздардын Орус империясынын курамына кошулушу (1876)
• Пржевальск (азыркы Каракол) шаарынын негизделиши (1889)