Он тогузунчу(XIX) кылым - григориан календары боюнча 1801-жылдын 1-январынан баштап, 1900-жылдын 31-декабрына чейинки убакыт аралыгы.

2- миң жылдык
XVII кылымXVIII кылымXIX кылымXX кылымXXI кылым
1790-чу 1790 1791 1792 1793 1794 1795 1796 1797 1798 1799
1800-чу 1800 1801 1802 1803 1804 1805 1806 1807 1808 1809
1810-чу 1810 1811 1812 1813 1814 1815 1816 1817 1818 1819
1820-чу 1820 1821 1822 1823 1824 1825 1826 1827 1828 1829
1830-чу 1830 1831 1832 1833 1834 1835 1836 1837 1838 1839
1840-чу 1840 1841 1842 1843 1844 1845 1846 1847 1848 1849
1850-чу 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859
1860-чу 1860 1861 1862 1863 1864 1865 1866 1867 1868 1869
1870-чу 1870 1871 1872 1873 1874 1875 1876 1877 1878 1879
1880-чу 1880 1881 1882 1883 1884 1885 1886 1887 1888 1889
1890-чу 1890 1891 1892 1893 1894 1895 1896 1897 1898 1899
1900-чу 1900 1901 1902 1903 1904 1905 1906 1907 1908 1909
Хронологиялык жадыбал

Бул кылымда индустриализация, урбанизация, колониализмдин өнүгүшү сыяктуу кубулуштардын болушу менен тарыхта калды. Ошондой эле маданияттын, искусствонун, техника жана илимдин өнүгүшү болгон.

Кыргыздардын Орус империясына кошулушу дал ушул XIX кылымга туура келген.

Тарыхый окуяларОңдоо

XIX кылымдын башыОңдоо

  • Өнөр жай революциясы: XVIII кылымдын аягынан XIX кылымдын башына чейин биринчи этабы
  • Улуу Британиянын жана Ирландиянын Бириккен королдугу түзүлгөн (1801). Габсбург монархиянын негизинде Австрия империясы түзүлгөн (1804). Үчүнчү коалиция согушунан (1805) кийин Ыйык Рим империиясы кыйраган (1806).
  • Орус империясынын Жер ортолук деңизине чыгуу үчүн согуштары (1804—1813; 1806—1812; Кавказ согушу 1817—1864;1826—1828). Финн согушу (1808—1809). Декабристтердин көтөрүлүшү (1825).
  • АКШ Түндүк Америкадагы ири француз жерлерин сатып алып, аянтын кеңейтет. («Луизианды сатып алуу»; 1803). Мексиканын, Англиянын жана жергиликтүү индейлердин жерлерин күч менен тартып алып, өзүнө каратуу башталат. Индей согуштары (1622—1918). Берберий согуштары (1801—1805, 1812—1816). Африкада кара америкалыктар азыркы Либериянын аймагында колония түзүшөт (1821). Монро доктринасы (1823).
  • Наполеон баштаган француз армиясынын жүргүзгөн согуштары (1803—1815), Францияда кайра башталган революциялар (1792—1802). Орусиядагы Наполеонго каршы ата мекендик согуш(1812). Вена конгресси (1814—1815).
  • Британдык колония үчүн болгон согуштар(1803—1805; 1817—1818; 1823—1826; 1839—1842; 1845—1846, 1848—1849; 1845—1872). «Pax Britannica» (1815—1914) . Викториандык доор (1837—1901).
  • Америкадагы испан колониялдарынын эркиндик үчүн күрөштөрү (1810—1826) Испанияны Наполеондун басып алуусунан кийин башталган. Мексика(1821), Колумбия (Венесуэланын, Жаңы Гранаданын жана Китонун аймактары дагы; 1822), Борбордук Америка Федерациясы (1824), Боливия (1825), Перу (1826) эгемендүүлүккө жетишишет.
  • Португал революциясы (1820). Бразилия жана Уругвай эгемендүүлүккө ээ болушат (1821—1825).
  • Грек революциясы (1821—1830) Осмон империясынын үстөмдүк кылуусуна каршы башталган. Орус-түрк согушу (1828—1829).
  • Испаниядагы жарандык согуштар (1833—1876; Карлистер).
  • Апийим согуштары (1840—1842 , 1856—1860). Британ империясы Кытайга көп сандаган апийим жеткирген. Анын натыйжасында Англия капчыгын кампыйтса, Кытайда болсо наркомания жана өлүмдөр күч алган. Кытайда тайпиндердин көтөрүлүшү (1850—1864).

XIX кылымдын ортосуОңдоо

  • Экономикалык кризис (1847; англ. List of stock market crashes). 1848—1849 жылдардагы Революциялар: Францияда, Австрия империясында, Германияда, Италия мамлекеттеринде, Дунай княздыктарында болгон. «Коммунисттик партиянын Манифести» жарыяланган (1848; Маркс; Энгельс). 
  • Калифорнияда жана Австралиядагы "алтын дүрбөлөңдөрү" (1850чү жана 1860чы жж. дүйнөлүк алтын өндүрүүнү 6 эсеге жогорулатып, жыйынтыгында ашыкчаа өндүрүүнүн негиздерин түзө баштайт.
  • Крым согушу (1853—1856) Орус империясынын бир жагынан Улуу Британия, Франция, Осмон империясы жана экинчи жагынан Сардин королдугу менен болгон согуштук аракеттери.
  • Орусияда крепостнойлук укуктун жоюлушу (1861). Алясканын сатылышы (1867).
  • АКШдагы жарандык согуштар (1861—1865). Түштүктү кайра куруу (1863—1869). Кулчулукту жоюу (1865). АКШдагы дүйнөдө биринчи жолу салынган трансконтиненттик темир жолу Батышты жакшылап ээлөөгө мүмкүндүк берген (1869).
  • Сыпайлардын көтөрүлүшү (1857—1858) Британиянын Индиядагы көзөмөлүн токтотот (1600—1874). Индиядагы ачарчылык. Экинчи англо-бирман согушу (1852—1853).
  • Италиянын бириктирилиши аягына чыккан (1871). Рисорджименто (1820—1871). Австро-итало-француз согушу (1859). Италия Королдугу (1861).
  • Франко-пруссдук согуш (1870—1871) Герман империясынын түзүлүшүнө алып келет. Франция Үчүнчү республика болуп калат.

XIX кылымдын аягыОңдоо

  • Батыш Европа, АКШ, Япониядагы Экинчи өнөр жай революциясы. Батыш Европада (1873—1896) жана Түндүк Америкада узакка созулган депрессия (1873—1879). АКШдагы «Алтынга бууланган кылым» (1876—1914).
  • Мэйдзи доору(1868—1912).
  • Орус-түрк согушу (1877—1878).
  • Британ колония согуштары (1878—1880; 1879; 1880—1881; 1885—1887).
  • Африканын колонияларга бөлүнүшү (1884) Берлин конференциясында жүргүзүлгөн.
  • Франция-Кытай согушу (1884—1885) Вьетнамдын үстүнөн үстөмдүгүн орнотуу максатында чыккан согуш Франциянын жеңиши менен аяктайт.
  • Япон-Китай согушу (1894—1895) Кытайдын жеңилиши менен аяктайт. «Боксёрдук көтөрүлүш» (1899—1901).
  • Филиппинн революциясы (1896—1898) испандыктардын үстөмдүүлүгүнө каршы, АКШнын колдоосу менен өткөн. Испан-америка согушунун натыйжасында (1898) Филиппиндер, Куба, Пуэрто-Рико АКШнын кол алдына өткөн. Филиппинн-америка согушу (1899—1902/1913).
  • Англо-бурдук согуш (1899—1902) Трансваалда дүйнөдөгү ири алтын запасынын табылышы менен башталган (1886). Бул согушта аскердик кийимдин түскө боё, чабуулга өткөндө аскерлердин чачырап сокку уруусу, пулемёттор, окоптор, тикен зымдар, жыты жок порох снайпердик тактика, согуштук телеграф, калканчы күчү мыкты поезддер, адамдар үчүн концлагерь сыяктуу нерселер кеңири колдонула баштаган.

XIX кылымдагы ойлоп табууларОңдоо

XIX кылым жана КыргызстанОңдоо