Аминдер
Аминдер – аммиактагы (NH3) суутек бир, эки же үч атомунун орг. радикалдар (R) менен орун алмашуусунан пайда болгон бирикмелер. Суутек менен орун алмашкан атомдун санына жараша биринчилик RNH2, экинчилик RRNH жана үчүнчүлүк RRRN А-ге бөлүнөт (мында R, R, R окшош же ар башка болушу мүмкүн). А. радикалдар түзүлүшүнө жараша алифаттык (метиламин СН3NH2), алициклдүү (циклогексиламин С6H11NH2), ароматтык (фениламин же анилин C6H5NH2) жана гетероциклдүү (a-аминопиридин C6H4NNH2) болуп айырмаланышат. Мол-сындагы амин топторунун санына жараша моно-, ди-, три- жана полиаминдер деп аталат. Жөнөкөй А. – аммиак жыттуу газдар, ири мол. массалуу А. – суюктук жана катуу заттар. А. негиздик касиетке ээ, алкиламиндердин негизги касиеттери ариламиндердин негизги касиеттерине караганда күчтүү; к-талар менен сууда эрүүчү туздарды пайда кылат:
RNH2+ HCI [RNH</nowiki>3]CI
Биринчилик жана экинчилик А. карбон к-талары, алардын ангидриди, хлорангидриди же татаал эфирлери менен ысытканда ацилдешип, амиддерди пайда кылат:
RNH2+CH3COOH RNHCOCH3+H2O Ацилденген амитдер начар негиздик касиетке ээ. HNO2 таасири менен алифаттык биринчилик А. азот менен сууну бөлүп чыгарышып спиртке, экинчилик А. - N-нитрозаминге айланат. Үчүнчүлүк А. HNO2 менен реакцияга кирбейт. Биринчилик ароматтык А. кычкыл чөйрөдө HNO2 менен аракеттенип, диазоний туздарын пайда кылат:
ArNH2+HNO2+ HCI ArN2+ CI- + 2H2O Ушундай эле шартта экинчилик ароматтык А. N-нитрозаминдерге айланат. Алифаттык биринчилик жана экинчилик А. СI2 жана Br2 менен аракеттенишип, N-галоген орун алмашкан туундуларын пайда кылат Биринчилик А. фосген COCI2 менен изоцианаттар RNCO же мочевина суутек эки атому орун алмашкан туундуларын NH2CONR2, экинчилик А - суутектин төрт атому орун алмашкан туундуларын R2NCONR2 берет. Биринчилик А. альдегиддер менен азометиндердин (Шиффтин негиздери) пайда болушу менен оңой аракеттенет, мис., С6Н5СНО+H2N-C6H5C6H5CH=N-C6H5+ H2O Ө. ж.-да аминдерди негизги синтездөө жолдору:
1) 300-500оС катализатор катышуусунда, спирттерге аммиакты таасир этүүдөн биринчилик, экинчилик жана үчүнчүлүк А. аралашмасы пайда болот:
ROH ROH ROH + NH3 RNH2 R2NH R3N Эгерде аммиактын ордуна биринчилик жана экинчилик А. колдонсо, экинчилик жана үчүнчүлүк А. пайда болот. Бул метод аминолиз деп аталат жана N-алкил жана N,N-диалкиланилинди алууда кеңири колдонулат.
2) Нитрилди катализатор (Ni, Co) менен 100-130оC гидрирлөө:
RCN + H2 RCH=NH + H2 RCH2NH2 Бул метод ири массалуу биринчилик жана экинчилик алифаттык А. алууда да колдонулат.
3)Нитробирикмелер калыбына келтирүү: ArNO2 + 3H2 ArNH2 +2H2O Cуутек менен калыбына келтирүү суюк же буу фазада катализаторлор катышуусунда (Ni, Pt, Pd) ишке ашат. Бул реакция биринчилик ароматтык А. алууда колдонулат.
4) Алифаттык жана ароматтык карбон к-талары амиддерин СI2, Br2 же I2 щелочтогу эритмелери менен реакцияга киргизүүдө, биринчилик А. алынат да, көмүртек чынжыры бир атомго кыскарат (Гофман реакциясы). А. өнөр жайларда боёктор, дары-дармек заттар, капрон, найлон булаларын алууда, пестициддерди, абсорбенттерди өндүрүүдө кеңири колдонулат. Алифаттык А. нерв системасына зыяндуу. Ароматтык А. метгемоглобин пайда болушуна себеп болот. Кээ бир ароматтык А. канцерогендүү заттар (мис., a-нафтиламин, бензидин, 4-аминобифенил) болгондуктан, адамдын табарсыгынына рак оорусун пайда кылышы мүмкүн.
Колдонулган адабияттар түзөтүү
- Химия: Энциклопедиялык окуу куралы/Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2004. - 422 б. ISBN 9967-14-021-6