Кыргыз тилинин азыркы абалы: нускалардын айырмасы
Жок кылынган мазмун Кошулган мазмун
43-сап:
==Кыргыз тилинин байлыгын пайдалануу керек!==
Кыргыз тилинин байлыгы турмушубуздун ар кандай тармактарында жаңы терминдерди жарата аларына же мурдагыларды жаңыртып сунуш эте аларына кичине бир мисал катары «учак», «сыналгы», «үналгы», «ажо», «буйрутма», «аким» сыяктуу сөздөрдү (самолет, телевизор, радио, президент, заказ, губернатор же мэр) атасак болот. Сочинениени жазуучулар жазса «чыгарма» болот, ал эми балдар жазса «дилбаян» болот дедик. Жакшы. Эми биздин тилчилерибиз тердеп-тепчип эле кыргызчалата албай келаткан «скидка» терминин алалы. Муну «арзандатуу» деп туура эмес берилип жүргөнүнө эки далил келтирейин. Биринчиден, «арзандатуу» - этиш, бизге болсо зат атооч керек. Экинчиден, анда «распродажа» кандайча кыргызчаланат? Скидкага туура келүүчү сөз кыргыз тилинде барбы? Базарга барып, соодалашып жатканда баарыбыз эле «түшүр, түшүрүп бер» - дейбизго. Демек, «скидка» - «түшүрүм» болот турбайбы. Түрктөр бул сөздү «индирим» дейт экен.<br>
Ундагы клейковина тууралуу айтканда, "ун же камыр чарымдуу" деш керек. Тилибиздеги ушуга уйкаш сөздөрдөн мисал келтирип коёлучу: Чарым, сындырым, ынаным, чабым, көтөрүм, ыйгарым, келим, кетим ж.у.с. Продукцияны “өндүрүм”, продуктуну “азык” десек ылайык болчудай. Порошокту "тоскок" деген ылайык.<br>
КТРда 8-февралдагы "Замана" берүүсүндө үбөлүктү рекламалап жатып, камырдын жоон же ичке жайылышы тууралуу кеп болуп жатат. Бул жерде одоно ката кетип калды. Кыргыз тилинде орустун "толстый" жана "тонкий" деген сөздөрү 4 сөз менен которулат. Жумуру нерселерди "жоон" же "ичке" дейбиз, ал эми жалпак нерселерди "калың" же "жука" дейбиз. Кыргыз тилинин байлыгын туура колдонолу.<br>
Эми, биздин «чоңдорубуз» колдонууга киргизип таштап, биз баш тарта албай келе жаткан айрым терминдерге токтололу. Мисалы, «губернатор», «мэр» терминдери. Россиянын артынан ээрчүүнүн дагы чеги барго. Эч ким бизди мааниси «сатрап» дегенди билдирген, кыргыз элин 1916-жылы кыргынга учураткан орус падышасын эстетип турган «губернатор» деген сөздү киргизип алгыла деп мидеттендирген эмес чыгар. Кошуналарыбыз колдонуп жаткан «аким» терминин эмнеге колдонбойбуз? Область дебей эле, элибиз илгертен колдонуп келген «дуван» терминин эмнеге албайбыз? Тиешелүү башкаруу мекемелерин дуван, район же шаар акимчилиги десек, жетекчилерин дуван акими, район акими, шаар акими, айыл акими десек эмне жаман угулабы? Батыштын ар кандай нерсесине келиндей жүгүнүү – биздин айыкпаган оорубуз окшойт. Балким, аймактык реформалар жүргүзүлсө, "губернатор" термини өзү эле жок болуп кетер. «Мэр», «департамент» деп койсок эле баары өзүнөн-өзү өзгөрүп калчудай көрөбүз. Менимче, адегенде мекеменин же уюмдун, кайсы бир кубулуштун атын эмес, затын өзгөртүү керек болсо керек.<br> Макул, бул көрүнүштү «эми мурда орун алып калыптыр, атааңдын көрү, өзгөртө албай жатпайбызбы» - деп коёлу.<br>▼
▲Эми, биздин «чоңдорубуз» колдонууга киргизип таштап,
Макул, бул көрүнүштү «эми мурда орун алып калыптыр, атааңдын көрү, өзгөртө албай жатпайбызбы» - деп коёлу.<br>
Аз эле убактан бери, «айыл өкмөтү» дештин ордуна «айыл округу» деп калганыбызга жол болсун. Тили келбеген чал-кемпир муну «айыл өкүрүгү» деп алыптыр. Ушул сөз айкашын өзүңөр айтып туруп, өзүнөр кулак салып көргүлөчү. Кандай угумсуз, кандай жаман сөз? «Округ» деген терминди колдонуш эле керек болсо, анын кыргызча вариантын эмнеге колдонбойбуз? Таштаган эле жерден «аймак», «чөлкөм» деген эки сөздү көрүп турам. Эми «айыл аймагы» же «айыл чөлкөмү» деп үн чыгарып окуп, аны жогорудагы «өкүрүк» менен салыштырып көргүлөчү.<br>
==Жер-суу аталыштарынын бурмаланышы==
Жер-суу аталыштарынын бурмаланышы тууралуу да эки ооз кеп айта кетели. 1-ден, бизде жер-суунун атын орусчалап коюп алуу көрүнүшү орун алган. Биз бул жерде Лебединовка, Гавриловка, Покровка, Теплоключенко сыяктуу орустар курган орус кыштактарынын аталышын азыр эле өзгөртүү керек деп жаткан жокпуз. Ал өзүнчө маселе.<br>
| |||