|
|'''Төрөлгөндө берилген аты:''' || Карл Генрих Маркс
|-
|'''ТуулганТуулған жылы:''' || [[1818]]-жылы 5-[[май]]
|-
|'''ТуулганТуулған жери:''' || [[Трир]], [[Германия]]
|-
|'''КазаҚаза болгонболғон күнү:''' || [[1883 - жылы]] [[14-март]] (64жаш)
|-
|'''КазаҚаза болгонболғон жери:''' || [[Лондон]],[[Улуу Британия]]
|-
|'''Ишмердүүлүгү:''' || [[философ]], [[жазуучу]]
|-
|'''КолҚол тамгасытамғасы:''' ||
[[Файл:Karl Marx Signature.svg|170px|thumbnail|right]]
|-
== Өмүр баяны ==
'''Карл Генрих Маркс''' (Karl Heinrich Marx) (1818—1883) — [[немец]] [[философ|философу]], [[марксизм|марксизмди]] негиздөөчү. [[Германия|Германияда]], [[Трир|Трирде]] туулгантуулған. Бонн университетинде укуктууқуқту окупоқуп-үйрөнөт, кийин [[Берлин|Берлинге]] которулатқоторулат да, ал жерде философияны окупоқуп-үйрөнө баштайт. [[доктор|ДокторлукДокторлуқ]] диссертациясын 1841-жылы коргогондонқорғоғондон кийин журналистика жагындажағында эмгектенип, саясый жана социалдыксоциалдық маселелер боюнча макалалардымақалаларды жарыялайт. 1842-жылы [[Рейн]] газетасынын редактору болот, бирокбироқ прусс өкмөтү газетагагазетаға тыюу салгандансалғандан кийин жаш аялы менен [[Париж|Парижге]] келип, Немец-[[француз]] бир жылдыгынынжылдығынын редактору болуп иштейт. 1849-жылы [[Лондон|ЛондонгоЛондонғо]] көчүп келишет да, ал жерде өмүрүнүн акырынаақырына чейин жашайт.<br />
Бул мезгил оор материалдыкматериалдық турмуш абалына жана эки баласынын ымыркайымырқай курагындақурағында чарчап калгандыгынақалғандығына байланыштуу Маркстын өмүрүндөгү оор мезгил болгонболғон.
== Маркстын философиялыкфилософиялық көз караштарықараштары ==
[[File:KarlMarx3.jpg|thumb|left|Карл Маркс]]
Маркс өзүнүн [[философия|философиялыкфилософиялық]] көз караштарынқараштарын XIX кылымдынқылымдын 30-жылдарынын аягындааяғында, Гегелдин философиясы үстөмдүк кылыпқылып тургантурған Берлин университетинде калыптандырақалыптандыра баштайт. Гегелдин жолун жолдоочулар жаш гегелчилер болушканболушқан, алар бардыкбардық эле маселелер боюнча Гегелди ээрчишкен эмес, ошондой болсо да адамдын өзүн өзүнөн ажыратуусун жоюу жана өзүн өзү аңдап, таанып-билүүнүн тарыхый жана диалектикалыкдиалектикалық процесси аркылууарқылуу адамзатты боштондуккабоштондуққа чыгаруунучығарууну көздөшкөн. Алар динди ажыратуунун формасы катарындақатарында караганқараған. Фейербахтын идеяларынын таасири астында акыйкатақыйқат түшүнүктөр деп эсептелген [[Абсолют]] жана [[Дух]] түшүнүктөрдү четке кагатқағат жана анын ордуна адамды жана адам аң-сезимин өз философиясынын борборуна коётқоёт. Жалданма эмгек, өндүрүш, соода жана акчаақча менен байланыштуу болгонболғон социалдыксоциалдық мамилелерди ал адамзат тарыхынын аныктоочуанықтоочу күчү катарында карайқарай баштайт. КоомдунҚоомдун өнүгүшүнүн белгилүү бир баскычындабасқычында пайда боло тургантурған коомдукқоомдуқ мамилелер, дейт Маркс, өндүрүштүн материалдыкматериалдық күчтөрүнүн өнүгүү баскычынабасқычына ылайыкылайық келет, мунун баары чогуусучоғуусу менен алгандаалғанда коомдунқоомдун экономикалыкэкономикалық түзүлүшүн түзөт. Ал мындай деп жазат: «МатериалдыкМатериалдық жашоо-турмушту өндүрүү жолу турмуштун социалдыксоциалдық, саясый жана руханий процесстеринин жалпы мүнөзүн аныктайтанықтайт. Адамдардын бытиесин алардын аң-сезими аныктабайтанықтабайт, тескерисинче алардын коомдукқоомдуқ бытиеси алардын аң-сезимин аныктайтанықтайт» (Саясый экономияны сынгасынға алуугаалууға кириш сөз).<br />
== Маркс коомқоом тууралу ==
[[File:Marx3.jpg|thumb|Карл Маркс]]
Маркс, коомқоом өзүнүн өнүгүшүндө белгилүү бир чекке жеткенде өндүрүштүн [[материал|материалдыкматериалдық]] күчтөрү менен жашап тургантурған өндүрүш мамилелеринин ортосунда кагылышууқағылышуу пайда болот, мунун натыйжасында алар коомдунқоомдун өнүгүшүнө тоскоолдуктосқоолдуқ кылақыла баштайт. Бул социалдыксоциалдық революцияларды жаратат деп эсептейт. Ошол эле убактаубақта Маркс «бардыкбардық өндүргүч күчтөр өнүкмөйүнчө бир да түзүлүш жокжоқ болуп кетпейт, эски коомдунқоомдун түпкүрүндө жашоо үчүн материалдыкматериалдық шарттар бышып жетилмейинче жаңы бир кыйлақыйла жогоружоғору өндүрүштүк мамилелер эч качанқачан пайда болбойт» деп баса белгилейт. Өндүрүш мамилелери деп ал жер ээси менен жалданма жумушчунун, заводдун ээси менен жумушчунун жана башкалардынбашқалардын ортосунда пайда болуучу мамилелерди түшүнөт. Алар коомдунқоомдун [[экономика|экономикалыкэкономикалық]] структурасын түзөт жана саясый, моралдыкморалдық жана руханий надстройканын негизи болуп саналат.<br />
== МатериалдыкМатериалдық жана физикалыкфизикалық реалдуулукреалдуулуқ ==
Маркстын негизги корутундусуқорутундусу жашоо-турмуштун бардыкбардық тарабы материалдыкматериалдық [[фактор|факторлор]] менен аныкталатанықталат дегенде турат. [[Гегель]] Духтун улам көбүрөөк бийик өздүк аң-сезимге карайқарай зарыл түрдө өнүгө беришине ишенгендей, Маркс да адамдын материалдыкматериалдық жашоо-турмушу жана адам жаратылышы зарыл түрдө өнүгүп отуруп гармониягагармонияға жана биримдикке келерине ишенген.<br />
Маркстын көңүлү [[руханий]] реалдуулуккареалдуулуққа эмес, материалдыкматериалдық жана физикалыкфизикалық реалдуулуккареалдуулуққа багытталганбағытталған. Ал жумушчу табын өзүндө жакырчылыктыжақырчылықты жана ашкере өзүн өзү ажыратууну (самоотчуждение) чагылдырганчағылдырған күч катарындақатарында караганқараған. Маркстын ою боюнча, адамдын маңызы нерселерди түзүүдө, бирокбироқ жеке менчиктин алкагындаалқағында эмес, коомдукқоомдуқ менчиктин алкагындаалқағында түзүүдө турат. ОшондуктанОшондуқтан адамдын жашоо-турмуш шарты жеке менчикти жана эмгек адамын эксплуатациялоогоэксплуатациялооғо жол берүүчү эмгек системасын жокжоқ кылууқылуу жолу аркылууарқылуу өзгөрүлүүгө тийиш.<br />
Булардын баары адамдарды, бардыкбардық нерселерге рынок тургусунантурғусунан карайқарай тургантурған шарттан бошотуугабошотууға алып келүүгө тийиш.<br />
== "Капитал" чыгармасычығармасы ==
Маркс өзүнүн экономикалыкэкономикалық теориясын «Капиталда» өнүктүрөт. Ал [[капитализм]] келечекте өзүн кыйратыпқыйратып жокжоқ кылуучуқылуучу урукту өзүндө камтыпқамтып турарын көрсөтүүгө умтулат. Капиталисттер өз пайдаларын жумушчулардын эсебинен жетише тургантурған кошумчақошумча нарктынарқты ээлеп алуунун негизинде топтошот деп эсептейт. ОшондуктанОшондуқтан капитализмдин өнүгүп отурушуна байланыштуу эмгек менен капиталдын өз ара катышықатышы такайтақай азая берет. Бул демек акырындаақырында келип пайда азаят жана бул өз кезегинде капитализмдин бузулушуна алып келет дегендик.<br />
Маркстын бул концепциясы мезгил сыноосунан өтө алганалған жокжоқ.<br />
== Маркс теориясынын сиңиpген эмгеги ==
Маркстын [[теория|теориясынын]] сиңирген эмгеги чоң. Баарынан мурда марксизм капитализмди майда-чүйдөсүнө чейин жана оригиналдуу түрдө сынгасынға алууну ишке ашырды, бул сын негизинен бүгүн да таасирин жоготконжоғоткон жокжоқ. Ал капитализмге мүнөздүү кемчиликтерди жеңип чыгачыға ала тургантурған жана интеллектуалдыкинтеллектуалдық ой-пикирдин социалисттик салтардын нугундануғунда тургантурған коомдунқоомдун жаңы келечегин өнүктүрөт. Марксизм адам жаратылышын жана эркиндигин терең түшүнүүнү көтөрүп чыгыпчығып, аны өнүктүрдү. Марксизм XIX жана XX кылымдардынқылымдардын көптөгөн ойчулдарына чоң таасир көрсөткөн. XX кылымдақылымда марксизмдин таасири астында неомарксизм деп аталганаталған философиялыкфилософиялық агымағым пайда болду, бул агымағым Маркстын идеяларын азыркыазырқы замандын көз карашынақарашына ылайыктапылайықтап интерпретациялады.
<br />
== КолдонулганҚолдонулған адбияттар ==
*Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору. Философия энциклопедиялыкэнциклопедиялық окууоқуу куралықуралы.-Б.:2004,ISBN 9967-14-020-8
[[Category:Философия]]
| 