Бишкек (шаар): нускалардын айырмасы
Жок кылынган мазмун Кошулган мазмун
85-сап:
== Экономикасы ==
Бишкек шаарынын экономикалык жана социалдык жактан башка дубандарга салыштырмалуу жогору деңгээлде өнүккөн, саясий жактан [[Кыргыз Республикасы|Кыргыз Республикасынын]] борбору катары өзгөчөлөнгөн аймак. Шаарда өнөр жай, транспорт, байланыш, курулуш жана элди социалдык жактан тейлеген соода, илим, билим берүү, саламаттыкты сактоо ж.б. тармактар өнүккөн
Кийинки жылдары, Кыргызстанда жана анын аймактарында өндүрүштү рыноктук шартка ылайыкташтыруу максатында, чарбанын бардык тармактарында экономикалык реформа жүргүзүү башталган. Натыйжада, өндүрүшкө структуралык өзгөрүүлөр киргизилип, менчиктин ар түрдүү формасындагы ишканалар көбөйдү. 2003-жылдын 1-январына карата, статистикалык бирдиктин мамл. регистрине киргизилген ээлик кылуучу (юридикалык жактар) ишкана, уюм жана мекемелердин катталган саны 23531 (а.и. иштегендери 19902) болгон. Алардын ичинен менчиктин формалары боюнча 1240 (842) мамлекеттик, 399 (240) коммуналдык, 21956 (8820) жеке менчикке таандык. Ал эми жалпы 23531 субъектилердин түрлөрү боюнча: 21813 (8527) чакан ишканалар, 1049 (771) орто жана 669 (604) ири ишканалар.<br />
Рыноктук шартка ылайыкташкан ушул ишканалар – өнөр жай, курулуш, транспорт, соода же тейлөөнүн башка тармактарына таандык. Өндүрүштү базар экономикасынын шартына ылайыкташтыруунун натыйжасында шаардын өнөр жайында дагы эң ири структуралык өзгөрүүлөр болду.<br />
Өндүргөн продукциялары рыногун жоготуп, сатылбай калган өнөр жай ишканалары, айрыкча Бишкектеги машина куруу тармагынын ири ишканаларынын өндүрүшү токтотулду же аларды башка өтүмдүү буюмдарды жасоого толук кайра курууга туура келди. Кээ бир ишканалар жарым жартылай иштеп калышты. Ошого байланыштуу Бишкек шаарынын өнөр жай өндүрүшү 1991—95 жылдары 4 эсеге төмөндөгөн.<br />
Шаарда 1991-жылы чөп таңгактоочу машина жасоо 20 миң даанага жетсе, 1996-жылы анын 200 араң чыгарылган. Электр машиналар 1125тен, 64кө, металлды кесүүчү станоктор 1146дан 27ге, токулган кийимдер 16 млн даанадан 1,4 млн даанага, бут кийимдер 3,5 млн жуптан 380 миң жупка чейин кыскарган. Ошондуктан, өнөр жай өндүргөн продукциянын көлөмү боюнча Бишкектин республикадагы үлүшү 1991-жылы 31,0%тен, 1996-жылы 20,7%ке чейин азайган. Ал эми, 1996-жылы шаардын өнөр жай өндүрүшүндөгү төмөндөө токтолуп, кайра жогорулоого багыт алды.<br />
1995-жылга салыштырганда бир жылдык өсүш продукциянын көлөмү боюнча 3,0%ти түзгөн. Жогоруда белгиленген өзгөрүүлөргө карабастан, Бишкек шаары дагы эле Республиканын эң ири өнөр жай түйүнү катары белгилүү. 2002-жыды шаарында 125 ишкана иштеп, Кыргызстандын өнөр жайынын 20,0%ин же 8903,0 млн сомдук продукциясын өндүргөн. Анын ичинен кеңири керектелүүчү товарлардын үлүшү шаардын өнөр жай өндүргөн продукциянын 63,5%ин түзгөн.<br />
Шаарда өнөр жай өндүрүшүнүн бардык тармактары бар. Алардын ичинен негизгилери машина куруу жана металл иштетүү (2000-жылы 445,9 млн сомдук продукция чыгарган), жеңил (576,6 млн), тамакаш (1877,3 млн) өнөр жайлары жана электрэнергетика (996,6 млн сом) негизги орунду ээлеп, алар 2000-ж. жалпы өнөр жайдын 60%тен көбүрөөк продукциясын өндүргөн. Ушул тармактардын республикадагы үлүшү дагы жогору. 2000-жылы шаардын машина куруу өнөр жай Республиканын ушул тармагы өндүргөн продукциянын 26,2%ин, тамак-аш 29,0%ин жана жеңил өнөр жай 23,5%ин чыгарган.<br />
Бишкектин ири өнөр жай ишканалары:
ТЭЦ (
* 2000-жылы 454,3 млн сомдук продукция өндүргөн),
* «РЕЕМТСМА – Кыргызстан» АК (386,6 млн),
* «Дастан» корпорациясы (302,1 млн), камволдук-нооту (174,3 млн),
* «Кока-Кола – Бишкек – Ботлерс» ишканасы (162,0 миң),
* «Бишкек дан-азык» (52,5 млн);
* Бишкек машина куруу заводу (110,4 млн),
* «Бишкексүт» (114,6 млн),
* «Таттуу» (29,0 млн),
* «Кыргызшампаны» (46,9 млн),
* «Кыргызавтомаш» (55,6 млн),
* «Жылдыз» (10,1 млн),
* «Байпак» (9,0 млн),
* «Бишкек темир-бетон заводу» (37,8 млн сом),
* «Булгаары» биргелешкен ишканасы (14,3 млн) акционердик коомдору ж.б.<br />
Өнөр жайдын негизги продукциялары:
электрэн
* ергия (2002-жылы 1060 млн кВт/с),
* касса аппараттары (72 даана),
* автомобиль радиаторлору (178,2 даана),
* мебелдер (172,0 млн сом),
* бетондон жасалган курама курулуш конструкциялары (59,4 миң т),
* кыш жана плита материалдары (16,3 млн даана),
* токулган кийим (15,6 миң даана),
* жүн кездемелери (374 миң м3),
* байпактар (3793,6 миң жуп),
* бут кийимдер (37,9 миң жуп),
* эт (6,3т), сүт (17,4 миң т),
* пиво (4722 миң дикалитр),
* шампан (260 миң дикалитр),
* коньяк (27,5 миң дикалитр),
* сигарет жана папиростор (3168,6 даана),
* ун (27,2 миң т), нан азыктары (41,3 миң т),
* чай (2,7 миң т) ж. б.<br />
Көпчүлүгү, айрыкча машина куруу жана жеңил өнөр жай тармактарынын продукциялары чет өлкөлөргө сатылып, алар менен экономикалык байланыш түзүүдө жана Республиканын өнүгүшүндө Бишкек шаарынын мааниси зор. Экспортко сатылган продукциялардын көлөмү 2002-жылы 312,9 млн [[АКШ]]нын долларын (Республиканын экспортунун 64,4%) түзүп, региондордун ичинен биринчи орунда болгон. Ошол эле мезгилде башка өлкөлөрдөн сатып алынган калк кеңири керектөөчү продукциялардын, башкача айтканда импорттук көлөмү 363,9 млн долларга жетип, импорттун 62,0%ин түзгөн. Натыйжада, Бишкек шаарынын өзүнүн бюджетин өзү толук каражаттоо менен Республиканын бюджетин толуктоодо зор салымы бар.<br />
Башка аймактардан айырмаланып, шаардын калкына социалдык жактан берилүүчү төлөмдөрдү жергиликтүү бюджеттин эсебинен шаар өзү камсыз кылат. Бишкек тогуз жолдун тоомунда жайгашып, өлкөдөгү эң ири транспорт түйүнү болуп да саналат.<br />
Эң ири автомагистралдары:
* Бишкек–Ош,
* Бишкек–Балыкчы–Нарын–Торугарт–Кашкар (Кытай),
* Бишкек–Балыкчы–Каракол,
* Бишкек–Алматы (Казакстан),
* Бишкек – Карабалта–Тараз (Казакстан)–Ташкен (Өзбекстан) автоунаа жолдору ж.б.<br />
Чалдыбар бекетинен Балыкчыга чейин кеткен темир жолу Бишкек шаары аркылуу өтөт. Шаардын ортосунда жүргүнчүлөрдүн темир жол бекети, батыш жана чыгыш четинде «Бишкек» жана «Аламүдүн» аттуу жүк түшүрүп, жөнөтүп туруучу темир жол бекеттери бар. 2000-жылы темир жол транспорту менен 978,7 миң т жүк жана 590,3 миң жүргүнчү ташылган. Бишкек шаарынын түндүк тарабынан 30км аралыкта Борбор Азиядагы ири аэропорттордун бири «Манас» аэропорту жайгашкан. Бул аэропорт шаарды, ошондой эле Чүй дубанынын чет өлкөлөр жана Республиканын дээрлик бардык региондору менен аба жолдору аркылуу байланыштырат. 2000-жыды Бишкек шаарынын аба жолдору менен 1173,5 миң жүргүнчү ташылган. Шаарда 2 автобекет (Чыгыш жана Батыш) иштеп, 24 автотранспорттук, 1 троллейбустук мекемелерде 2,5 миң автобус (а.и. жеке менчик 705), 51 миңге жакын жеңил машина (а.и. 48,5 миңи жеке менчикте), 203 троллейбус болгон. 2002-жылы автотранспорт менен 4,1 млн т жүк, 60,5 млн жүргүнчү, троллейбус менен 62,7 млн жүргүнчү ташылган. Бишкекте калкты соода жана тиричилик жактан тейлөөчү тармактардын өнүгүү деңгээли дагы Республиканын орто көрсөткүчүнөн бир кыйла жогору. 2002-жылы шаарда товарларды соодалап жүргүзүүнүн көлөмү 23,0 млрд сом, калкты тейлөөнүн көлөмү 4,7 млрд сом, а.и. калкты тиричилик жактан тейлөөнүн көлөмү 477,6 млн сомго жеткен. Башкача айтканда Республиканын орто көрсөткүчүнө салыштырганда Бишкекте соода жүргүзүүнүн көлөмүн адамдын санына эсептегенде 1,5 эсеге, ал эми калкты тиричилик жактан тейлөөнүн көлөмү 6,0 эсеге жогору болгон. 1995-жылы Бишкек шаарында Эркин экономикалык аймак (ЭЭА) түзүлгөн. Анын курамына шаардын «Манас» аэропорту, Өкмөттүн алдындагы Улуттук көргөзмө борборунун жери, илгертен «Акчий» деп аталып келген Чүй дубанынын Аламүдүн районундагы азыркы Мрамор айылынын чет-жакасындагы жерлер кирет. «Бишкек» ЭЭАнын жалпы аянты 489га. 2002-жылдын башталышында «Бишкек» ЭЭАда 412 ишкана катталып, анын 172си иштеген. Аларда 2814 адам эмгектенген. «Бишкек» ЭЭАда 2001-жылы 1181,8 млн сомдук продукция өндүрүлгөн, сыртка сатылган продукциянын көлөмү 12,6 млн АКШнын долларын жана сырттан келген инвестициянын көлөмү 1,2 млн долларды түзгөн.
== Маданий турмушу ==
| |||