Византия империясы: нускалардын айырмасы

Анын борбору Рим императору [[Константин I]] мурдагы Византий колониясынын ордуна 324-330-ж. негиздеген Константинополь шаары (1453-жылдан Стамбул) болгон. Византиянын курамына Балкан жарым аралы, [[Кичи Азия]], [[Сирия]], [[Палестина]], [[Египет]], Киренаика, [[Месопотамия]], [[Армения|Армениянын]] бир бөлүгү, Эгей деңизиндеги аралдар ([[Кипр]], [[Крит]], [[Родос]] ж. б.), Крым жарым аралынын түндүгү кирген. Византия калкы ар кыл этностордон туруп, ага гректер, сириялыктар, копттор, армяндар, [[грузиндер]], еврейлер, кичи азиялык эллиндешкен уруулар, фракиялыктар, иллириялыктар, дактар кирген. 4-6-кылымда калкынын саны 50 млндон 65 млнго чейин жеткен. Ошону менен бирге өлкөнүн аймагына башка элдер (готтор 4-5-кылымда, славяндар 6-7-кылымда, арабдар 7-9-кылымда, печенегдер, кыпчактар 11-13-кылымда) жайгаша баштаган. 6-11-кылымда Византия калкынын курамына кирген этнос топторунан кийинчерээк италян эли калыптанган. Византиянын экономикасында, саясий турмушунда жана маданиятында грек калкы чоң роль ойногон. Империянын мамлекеттик тили 4-6-кылымда латын, 7-кылымдан Византия кыйраганга чейин грек тили болгон. Империянын ири шаары, кол өнөрчүлүк жана эл аралык соода борбору болгон Константинополь [[Иран]], [[Индия]], [[Кытай]] ж. б. мамлекеттер менен соода жүргүзүп турган. Византия 4-5-кылымда борбордошкон аскердик бюрократтык монархияга айланган. 4-кылымдан христиан дини негизги дин катары кабыл алынып, 70-жылдардан баштап варварлар менен мамиле жасоо маселеси өлкөнүн тышкы жана ички саясатында чоң роль ойногон. Император Юстиниандын (527-565) тушунда борбордошкон бюрократтык монархия бир кыйла күчөгөн. Ал күчтүү армия түзүп, 533-534-ж. Түндүк Африкадагы вандалдар мамлекетин, 535-555-ж. Италиянын Остгот королдугун, 554-ж. Түштүк-чыгыш Испаниянын бир бөлүгүн караткан. Мамлекеттин Түндүк-чыгыш аймактарын кеңейтүү үчүн, Батыш менен Чыгышты байланыштырып келген Улуу жибек жолуна көзөмөл орнотуу максатында Иранга каршы Түрк кагандыгы менен аскердик союз түзөт. Византияга чектеш жашаган айрым түрк уруулары Византия армиясынын катарында кызмат өтөп, алар акырындык менен [[Кичи Азия|Кичи Азияга]], [[Кавказ|Кавказга]], [[Балкан жарым аралы|Балкан жарым аралына]] отурукташа баштаган. Анын тушунда Византиялык архитектура жана адабият өнүккөн. Бирок анын мурдагы Рим империясын кайра калыбына келтирүү аракети ишке ашпаган жана кийинки урпактары бийликти узакка кармап тура алган эмес. Салыктардын оордугуна нааразы болгон эл бир нече жолу көтөрүлүшкө чыгып (эң белгилүүсү «Ника козголоңу»), өлкөнү бир топ алсыраткан. Натыйжада, акырындык менен күч алып келаткан арабдар 632-642-ж. Византиянын өтө бай чыгыш провинцияларын ([[Сирия]], [[Палестина]], Жогорку Месопотамия), 693-698-ж. Түндүк Африкадагы жерлерин басып алган. 7-кылымдын аягында Византиянын карамагында Юстиниандын убагындагы өлкөнүн аймагынын ¹/₃инен ашпаган бөлүгү калган. Балкан жарым аралына славян уруулары 6-кылымдын аягынан тартып отурукташа баштап, алар 7-кылымда Византиянын бир кыйла жерине: [[Фракия]], [[Македония]], [[Далмация]], [[Греция|Грекиянын]] бир бөлүгүнө, ал эмес Кичи Азияга чейин жайгашкан. Калктын этностук курамы [[Кичи Азия]] жагында да өзгөргөн. Анда армяндар, перстер, сириялыктар, арабдар отурукташкан. Бирок чыгыш провинцияларын тарттырып жиберген соң, Византия этнос жагынан бир өңчөй өңдөнүп, анын уюткусу гректер же грекче сүйлөгөн эллиндешкен уруулар болуп калган. 7-8-кылымда административдик түзүлүшүндө маанилүү өзгөрүүлөр болуп, жаңы аскердик административдик округдар (фемалар) түзүлгөн. Аскердик жана граждандык бийлик бүт бойдон фемалык аскер командири страдигдин колуна өткөн. Империянын согуштук күч-кубаты артып, арабдар жана болгарлар менен болгон согуштарда ийгиликке жеткен. Ошону менен бирге константинополдук ак сөөктөр менен байланышта бийлик жүргүзгөн динчилерге каршы эл массасынын нааразылыгын туюнткан диний-саясий кыймыл башталып, аны провинция аксөөктөрү өз мүдөөлөрү үчүн пайдаланууга умтулган. Кыймылды Исаврий династиясынан чыккан императорлор башкарып, монастырь менен чиркөө байлыктарын казынага алышкан. Императорлордун мындай саясаты провинция аксөөктөрүнүн нааразычылыгын күчөтүп, анын жамааттарга көрсөткөн кысымы каршылык күрөшүн ырбаткан, феодалдарды чочутуп, 843-ж. иконага табынууну калыбына келтирүүгө түрткү болгон. Өкмөт жана аскер төбөлдөрү динчилер менен келишип, элдик кыймылды басып турган. Византияда 9-кылымдын 2-жарымы 10-кылымда борбордошкон монархия түзүлгөн. 9-кылымдын 2-жарымынан Византия шаарлары өсүп-өнүгүп, 10-кылымда аларда орто кылым шаарларына мүнөздүү белгилер пайда болгон. Мисалы, майда кол өнөрчүлүк, соода-кол өнөрчүлүк корпорациялары уюштурулуп, алардын иш-аракетин мамлекет тескеген. Өндүрүштө эркин кол өнөрчү негизги роль ойносо да, кулдуктун сакталып турушу ошол кездеги Византия шаарларынын бир бөтөнчөлүгү болгон. 12-кылымда Византия шаарларынын экономикасы начарлап, кол өнөр өндүрүшү кыскарган. 9-кылымдын 2-жарымы 11-кылымда Византиянын тышкы саясаты согуш жүргүзүүгө негизделген. Ал араб, славян, кийинчерээк норманн элдери менен дайыма согушуп турган. 10-кылымдын орто ченинде Византия арабдардан Жогорку Месопотамияны, Кичи Азиянын бир бөлүгүн, Сирияны, Критти, Кипрди тартып алган. 1018-ж. Батыш Болгария падышалыгын ээлеп, Балкан жарым аралынан Дунайга чейин бийлеп турган. 9-11-кылымда Киев Русу менен өз ара мамилелер Византиянын тышкы саясатында чоң роль ойногон. 10-кылымдын акырында Русь Византиядан христиан динин кабыл алган. Византияга 11-кылымдын ортосунан тартып чыгыштан түрк-селжуктар кол салып турган. 1071-ж. селжуктар Маназкертте (Армения) император Роман IV Диогендин аскерлерин талкалап, өзүн туткунга алышкан, бирок Кичи Азиядагы айрым аймактарды берүү шарты менен бошотушкан. 11-кылымдын орто ченинде норманндар Византиянын Түштүк Италиядагы ээлеген жерлерин басып алган. 11-кылымдын 70-жылдарында бийлик үчүн күрөш күчөп, 1081-жылдан Комниндер династиясы (1081-1185) сурайт. 1185-ж. Константинополдогу ак сөөктөрдүн козголоңунан кийин Ангелдер династиясы (1185-1204) бийликке келет. Бул династиянын тушунда Византия экономикалык кризиске учурап, саясий бытырандылык күчөйт. Шаарлар тукулжурап, армия менен флот начарлап, империя бөлүнө баштайт. 12-кылымдын акырында Византия менен Батыштын ортосунда карама-каршылык күчөйт; папачылык Византия чиркөөлөрүн рим курияларына баш ийдирүүгө, Венеция Византиядан өз атаандаштарын Генуя менен Пизаны сүрүп чыгарууга, «Ыйык Рим империясынын» императорлору Византияны багынтууга умтулган. Мына ушундай саясий кырдаалдардан пайдаланып, крест жортуулдарын уюштуруучулар Палестинанын ордуна Константинополду басып алууга киришкен.