|
'''Түрк тилдери''' — генетикалык жана типологиялык жалпы белгилер менен мүнөздөлгөн жакын тектеш тилдердин тобу. Түрк тилдеринде сүйлөгөн элдер мурдагы [[СССР|ССРС]], [[Румыния]], [[Түркия]], [[Иран]], [[Ооганстан]], [[Моңголстан]], [[Кытай]], [[Болгария]], мурдагы [[Югославия]] жана [[Албания|Албанияда]] жашайт. Туркияда көбүнэсе түрк тилдери ордуна түрк диялектикалары термини кабылданат. Туркия, Азербайжан, Өзбек жана баардыгы түрк тилинин диялектикалары болуп эсептелет. Түрк тили деп айтканда Туркия түркчөсү эмес баардык түрк диялектикасын камтыган тил иретинде түшүнүлөт. Университеттерде Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları «Замана Түрк Диялектикалары жана Адабияттары» кафедраларында түрк тилдери жана алардын адабияттары окутулат.
[[File:Bilge_Tonyukuk_Monument.jpg|thumb|Bilge [[Tonyukuk]]Yazması.|link=Special:FilePath/Bilge_Tonyukuk_Monument.jpg]]
Түрк тилиндеги негизги бөтөнчөлүктөр: үндүү тыбыштар таңдай жана эрин күүсү боюнча ээрчишет; ассимиляцияланат, сөз жасоо жана сөз өзгөртүү агглютинация жолу менен ишке ашат; род категориясы жок, предлог ордуна жандоочтор қолдонулат; сүйлөмдө же сөз айкашында аныктооч аныкталгычтан мурда келет. Түрк тилдеринин алтай тилдерине мүнөздүү жалпылыкты сактаса да, өзүнө жакын тектеш тилдердин (Моңгол, тунгус, манчжур) алда канча бөлүнүп чыккан. Өнүгүү процессинде өз алдынча диалектилер жана тилдер пайда болгон. Түрк тилдери төмөнкүдөй классификацияланат:
'''Түркий тилдери''' — генетикалык жана типологиялык жалпы белгилер менен мүнөздөлгөн жакын тектеш тилдердин тобу. Түркий тилдеринде сүйлөгөн элдер мурдагы [[СССР|ССРС]], [[Румыния]], [[Түркия]], [[Иран]], [[Ооганстан]], [[Моңголстан]], [[Кытай]], [[Болгария]], мурдагы [[Югославия]] жана [[Албания|Албанияда]] жашайт. Туркияда көбүнэсе түрк тилдери ордуна түрк диялектикалары термини кабылданат. Туркия, Азербайжан, Өзбек жана баардыгы түрк тилинин диялектикалары болуп эсептелет. Түрк тили деп айтканда Туркия түркчөсү эмес баардык түрк диялектикасын камтыган тил иретинде түшүнүлөт. Университеттерде Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları «Замана Түрк Диялектикалары жана Адабияттары» кафедраларында түрк тилдери жана алардын адабияттары окутулат.
Түркий тилиндеги негизги бөтөнчөлүктөр: үндүү тыбыштар таңдай жана эрин күүсү боюнча ээрчишет; ассимиляцияланат, сөз жасоо жана сөз өзгөртүү агглютинация жолу менен ишке ашат; род категориясы жок, предлог ордуна жандоочтор қолдонулат; сүйлөмдө же сөз айкашында аныктооч аныкталгычтан мурда келет. Түркий тилдеринин алтай тилдерине мүнөздүү жалпылыкты сактаса да, өзүнө жакын тектеш тилдердин (Моңгол, тунгус, манчжур) алда канча бөлүнүп чыккан. Өнүгүү процессинде өз алдынча диалектилер жана тилдер пайда болгон. Түркий тилдери төмөнкүдөй классификацияланат:
1) Огуз тилдеринин тобу:
* Карлук-хорезм топчосу (байыркы өзбек тили, уйгур тилдери).
ТүркийТүрк тилдерин жана анын орус тили менен карым–катышын иликтөө байыркы мезгилдерде эле болгон. Бирок түркийтүрк тилдери [[Орусия|Орусияда]] жана чет өлкөлөрдө илимдин атайын объектиси катары 19-кылымда гана изилдене баштаган.
Белгилүү түркологдор: [[В. В. Радлов]], [[П. М. Мелиоранский]], [[Ф. Е. Корш]], [[В. А. Богородицкий]], [[Э. В. Севортян]], М. Ресянен, [[Б. М. Юнусалиев]], [[Томсен, Вильгельм Людвиг|В.Томсендер]]
== Тарыхы ==
М. Кaшгaринин 1076-1077 -ж. жaзгaн "Түрк Тили Сөз жыйнaгындa": Түрктөрдүн тилин үйрөнгүлө! Aнткени, aлaрдын шыбaгaсынa узaккa созулуучу бийлик бaр! деп Xaзрaты Муxaммед пaйгaмбaрыбыз кыямaт-кaйымдын белгилерин, aкыр зaмaндык козголоңдор буйруп aйтқaн экен дегенин эшиткеним бaр дегени кызык<ref>Кыргыз Тaрыxы, Кaлен Сидиковa. бишкек 2007 ж. б.318</ref>.
==Классификация==
**[[Саха тили]]
**[[Сары-уйгур тили]]
== Түркий тилдери жөнүндө ==
М. Кaшгaринин 1076-1077 -ж. жaзгaн "Түрк Тили Сөз жыйнaгындa": Түрктөрдүн тилин үйрөнгүлө! Aнткени, aлaрдын шыбaгaсынa узaккa созулуучу бийлик бaр! деп Xaзрaты Муxaммед пaйгaмбaрыбыз кыямaт-кaйымдын белгилерин, aкыр зaмaндык козголоңдор буйруп aйтқaн экен дегенин эшиткеним бaр дегени кызык<ref>Кыргыз Тaрыxы, Кaлен Сидиковa. бишкек 2007 ж. б.318</ref>.
== Сөздөрдү салыштыруу ==
''Когнаттардын таблицасы:''
{| border="0" cellpadding="3"
|-
| ||'''Кыргызча'''||'''Түркчө'''||'''Түркмөнчө'''||'''Татарча'''||'''Казакча'''||'''Өзбекче'''||'''Уйгурча'''||'''Уранхайча'''||'''Чувашча'''
|-
| ||ата|| ata|| ||ata|| || ota|| || ||
|-
| ||апа|| anne|| ene|| ana|| ana|| ona|| ana|| ||an'n
|-
| || уул|| oğul|| oğul|| ul, uğıl||ul|| o'gil|| oghul|| uol|| yvul
|-
| || эркек||erkek||erkek|| ir|| yerkek||erkak|| är|| er|| ar
|-
| ||кыз|| kız|| gyz|| qız|| qιz|| qiz|| qiz|| ky:s|| χe'r
|-
| ||киши|| kişi|| kişi|| keşe|| kisi|| || ||kihi||
|-
| ||келин|| gelin|| geli:n|| kilen|| kelin|| kelin|| kelin|| kylyn|| kilen
|-
| || жүрөк|| yürek|| ýürek ||yöräk|| zhürek||yurak|| yüräk|| süreq||
|-
| || кан|| kan|| ga:n|| qan|| qan|| qon|| qan|| qa:n|| jon
|-
| || баш|| baş|| baş|| baş|| bas|| ||baş|| bas|| puš
|-
| || кыл|| kıl|| qyl|| qıl|| kyl|| kyl|| kyl|| kyl|| χe'le'r
|-
| || көз|| göz|| göz|| küz|| köz|| ko'z|| köz|| kos|| kör
|-
| ||кирпик||kirpik||kirpik||kerfek||kirpik||kiprik||kirpik||kirbi:||χurbuk
|-
| || кулак||kulak|| gulak|| qolaq|| qulaq|| quloq|| qulaq|| gulka:k||χo'lga
|-
| || мурун|| burun|| burun|| borın|| murιn|| burun|| burun|| murun||
|-
| || кол|| kol|| gol|| qul|| qol|| qo'l|| ||qol|| χol
|-
| ||бармак||parmak||barmak||barmaq|| ||barmoq||barmaq|| ||
|-
| ||тырмак||tırnak||dyrnaq||tırnaq||tιrnaq||tirnoq||tirnaq||tynyraq||
|-
| || тизе|| diz|| dy:z|| tez|| tize|| tizza|| tiz|| tüsäχ||
|-
| || аяк|| ayak|| aýaq|| ayaq|| ayaq|| oyoq|| ||ataq||
|-
| ||курсак|| karın|| garyn|| qarın|| qarιn|| qorin|| qor(saq)||qaryn||χyra'm
|-
| ||ат|| at|| at|| at|| at|| ot|| at|| at|| ut
|-
| ||балык|| balık|| balyk|| balıq|| balιq|| baliq|| beliq|| balyk|| pola'
|-
| || үй|| ev|| öý|| öy|| üy|| uy|| öy|| ||av
|-
| ||жол|| yol|| yo:l|| yul|| zhol|| yo'l|| yol|| suol|| sol
|-
| ||көпүрө||köprü||köpri|| küpar|| köpir|| ko'prik||kövrük||kürpe||
|-
| ||ок|| ok|| ok|| uk|| ||o'q|| oq|| oχ|| ugu
|-
| ||күл|| kül|| kül|| köl|| kül|| kul|| kül|| kül|| kö'l
|-
| ||суу|| su|| suw|| syw|| suw|| suv|| su|| ui|| syv
|-
| ||кеме|| gemi|| gämi|| kimä|| keme|| kema|| || ||kim
|-
| || көл|| göl|| köl|| kül|| köl|| ko'l|| köl|| küöl||
|-
| ||арал|| ada|| ada|| atan|| aral|| orol|| aral|| || ută
|-
| ||булут|| bulut|| bulut|| bolıt|| bult|| bulut|| bulut|| bylyt|| pĕlĕt
|-
| ||жылдыз||yıldız||ýyldyz||yoldız||zhuldιz||yulduz||yultuz||sulus||şăltăr
|-
| || топурак||toprak||toprak||tufraq||topιraq||tuproq||tupraq||toburaχ||tăpra
|-
| || дөбө|| tepe|| depe|| tübä|| töbe|| tepa|| ||töbö|| tüpe
|-
| || жыгач|| ağaç|| agaç|| ağaç|| ağaš|| || || ||jyvăş
|-
| || теңри|| tanrı|| taňry|| täñre|| || ||tängri||tanara||tură
|-
| || узун|| uzun|| uzyn|| ozın|| uzιn|| uzun|| uzun|| uhun|| vărăm
|-
| || жаңы|| yeni|| yany|| yaña|| zhanga||yangi|| yengi|| sana|| şĕnĕ
|-
| || семиз|| semiz|| semiz|| simez|| semiz|| semiz|| semiz|| emis|| samăr
|-
| || толук|| dolu|| do:ly|| tulı|| tolι|| to'la|| toluq|| toloru||tulli
|-
|'''Сандар'''||'''Кыргызча'''||'''Түркчө'''||'''Түркмөнчө'''||'''Татарча'''||'''Казакча'''||'''Өзбекче'''||'''Уйгурча'''||'''Уранхайча'''||'''Чувашча'''
|-
|1|| бир|| bir|| bir|| ber|| bir|| bir|| bir|| bi:r|| pĕrre
|-
|2|| эки|| iki|| iki|| ike|| yeki|| ikki|| ikki|| ikki|| ikkĕ
|-
|4|| төрт|| dört|| dö:rt|| dürt|| tört|| to'rt|| töt|| tüört|| tăvattă
|-
|7|| жети|| yedi|| yedi|| cide|| zheti|| yetti|| yättä|| sette|| şiççĕ
|-
|10|| он|| on|| o:n|| un|| on|| o'n|| on|| uon|| vunnă
|-
|100|| жүз|| yüz|| yü:z|| yöz|| zhüz|| yuz|| yüz|| sü:s|| şĕr
|-
|}
==Шилтемелер==
| 