Түндүк Америка: нускалардын айырмасы
Жок кылынган мазмун Кошулган мазмун
Ошондой крч Белгилер: Көрсөтмөлүү оңдоо мобилдик түзмөктөн түзөтүү мобилдик көрүнүш режиминде түзөтүү |
мNo edit summary |
||
19-сап:
Калкы 531,1 млн (2009). Түндүгүнөн Түндүк Муз океаны (Бофорт, Баффин деңиздери жана Гудзон булуңу), батышынан Тынч океан (Беринг деңизи, Аляска жана Калифорния булундары), чыгышынан Атлантика океаны ([[Кариб деңизи|Карьб деңизи]], Мексика жана Ыйык Лаврентий булуңдары) менен чулганат. Түштүк чеги негизинен Панама мойногу аркылуу өтөт. Анын эң түндүк учу Мёрчисон тумшугу, батышында - Уэльс Принц, чыгышы - Сент-Чарльз тумшуктары. Канаданын жана Түштүк Алясканын жээктери фьорд дор менен терең тилмеленген. Атлантика океаны жээк жагында дарыялардын эстуарийлери жана дельталары басымдуу. Батыш жээги начар тилмеленген, тоолуу. Эң ири жарым аралдары: түндүгүндө - Вутия, Мелвилл, чыгышында - Лабрадор, батышында - Сьюард, Аляска, түштүгүндө - Флорида, Калифорния, Юкатан. Ири аралдары: Гренландия, Канадалык Арктика архипелагы, Вест-Индия, Алеугп аралдары, Александр архипелагы жана Атлантика океанынын Бермуда аралдары, Сен-Пьер, Микелон ж. б. Түндүк Американын рельефи чыгыштан батышты карай өзгөрөт. Материктин батышында түндүктөн түштүккө Кордильера тоо системасы (к. ТундукАмерика Кордилъерасы) созулуп, чыгышын кенен түздүктөр, плато, орто бийик тоолор ээлейт. Орт. бийикт. батышында 1700 м, чыгышында 200-300 м. Түндүк-чыгышында Лаврентий дөңсөосү, түндүгүндө Макензи ойдуңу, борбордук бөлүгүндө бөксө тоолуу Улуу туздуктөр (бийикт. 500-1500 м) жана тектирлүү Борбордук туздук (бийикт. 500 -мге чейин) жайгашкан. Чыгыш чети Канадалык Арктика архипелагы, Лабрадор, Аппалачи тоолору менен курчалган. Түштүк-чыгышында Атлантика бою ойдуңу жана Мексика бою ойдуңу орун алган. Материктин батыш жээгинде Кенай, Чугач, Ыйык Илья (Логан чокусу, бийикт. 6050 м), АКШнын Жээк, Канаданын аралдык кырка тоолору жана булуңдар (Кук, Калифорния) менен ойдуңдар (Сакраменто дарыянын жана Калифорния өрөөндөрү) ээлеген тилке бар. Кордильера тоо тизмеги Мексика тайпак тоосунан түштүктү карай экиге ажырап, бир бөлүгү чыгышты карай суу астындагы кырка тоолорду жана Вест-Индиянын аралдарын пайда кылып, Венесуэла Анд тоолоруна, экинчиси Теуантепек жана Панама мойноктору аркылуу Колумбия Анд тоолоруна өтүп кетет. ▼
▲Калкы 531,1 млн (2009). Түндүгүнөн [[Түндүк Муз океаны|''Түндүк Муз океаны'']] (Бофорт, Баффин деңиздери жана Гудзон булуңу), батышынан [[Тынч океан|''Тынч океан'']] (Беринг деңизи, [[Аляска|''Аляска'']] жана Калифорния булундары), чыгышынан [[Атлантика океаны|''Атлантика океаны'']] ([[Кариб деңизи|Карьб деңизи]], [[Мексика булуңу|''Мексика'']] жана Ыйык Лаврентий булуңдары) менен чулганат. Түштүк чеги негизинен [[Панама мойногу|''Панама мойногу'']] аркылуу өтөт. Анын эң түндүк учу Мёрчисон тумшугу, батышында - Уэльс Принц, чыгышы - Сент-Чарльз тумшуктары. Канаданын жана Түштүк Алясканын жээктери фьорд дор менен терең тилмеленген. Атлантика океаны жээк жагында дарыялардын эстуарийлери жана дельталары басымдуу. Батыш жээги начар тилмеленген, тоолуу. Эң ири жарым аралдары: түндүгүндө - Вутия, [[Мелвилл|''Мелвилл'']], чыгышында - [[Лабрадор жарым аралы|''Лабрадор'']], батышында - Сьюард, [[Аляска|''Аляска'']], түштүгүндө - Флорида, Калифорния, Юкатан. Ири аралдары: Гренландия, Канадалык Арктика архипелагы, Вест-Индия, Алеугп аралдары, Александр архипелагы жана Атлантика океанынын
Геологиялык түзүлүшү. Түндүк Американын борбордук бөлүгүн байыркы кембрийге чейин пайда болгон Түндүк Америка (Канада) платформасы ээлейт. Платформанын фундаменти АКШнын түндүгүндө, Канадалык Арктика архипелагынын түштүгүндө, ошондой эле Гренландиянын батыш жана түштүк-чыгыш четинде жер бетине чыгып, Канада калканын түзөт. Вул бөлүгү метоморфизмделген жанартоо чөкмөлөрү менен гранит-гнейстен турат. Платформа каледон (түндүк-чыгышы, Гренландия, Ньюфаундленд, [[Түндүк Аппалачи]]), герцин (Түштүк Аппалачи, Канадалык Арктика архипелагы) мезозой-кайназой (Кордильералар) жашындагы тоолор менен курчалган. Кен байлыктарынын көбү Канада калканы менен Кордильерада. Дүйнөлүк мааниге ээ кендери: темир (Жогорку Көлдөр аймагы, Лабрадор жарым аралы), никель (Канададагы Садбери кени ж. б.) алтын, кобальт (Аляска, Калифорния, Канада ж. б.), уран (Гурон, Колорадо платосу ж. б.), таш көмүр (Аскалуу тоолор, Ворб. түздүк, Аппалачи ж. б.), калий тузу (Канада), фосфаттар, түстүү жана сейрек металлдар, Тынч океан жак жээкте нефть жана газ бар. Арктикада алмаз концентрациясы табылган. ▼
▲Геологиялык түзүлүшү. Түндүк Американын борбордук бөлүгүн байыркы кембрийге чейин пайда болгон. Түндүк Америка (Канада) платформасы ээлейт. Платформанын фундаменти АКШнын түндүгүндө, Канадалык Арктика архипелагынын түштүгүндө, ошондой эле Гренландиянын батыш жана түштүк-чыгыш четинде жер бетине чыгып, Канада калканын түзөт.
Климаты. Материктин түндүктөн түштүккө созулуп жатышы жана рельефинин өзгөчөлүгүнө байланыштуу аба ырайы ар түрдүү. Ошондуктан материктин климаты мелүүн арктикалыктан тропиктикке чейин өзгөрөт. Эң четки түндүгүндө арктикалык, түштүгүндө тропиктик, батыш жана чыгыш жээктеринде океандык, ички аймактарында континенттик. Январдын орт. температурасы -36°Сдан (Канадалык Арктика архипелагынын түндүгүндө) 20°Сга (Флорида менен Мексика тайпак тоосунун түштүгү) чейин, июлдуку -4°Сдан (Канадалык Арктика архипелагынын түндүгү) 32°Сга (АКШнын түндүк-батышында) чейин. Температуранын абс. минимуму Аляскада (-64°С) жана Канаданын түндүк-батышында (-70°Сга чейин), ал эми максимуму (56,7°С) АКШнын түштүк-батышындагы Ажал өрөөнүндө катталган. Жаан-чачын эң көп жааган жерлери: Аляска менен Канаданын Тынч океан жак жээги жана АКШнын түндүк-батышы (жылдык жаан-чачыны 20003000 мм; негизинен кышында жана күзүндө); материктин түндүк-чыгыш аймактарында жылдык жаан-чачыны 1000-1500 ммди (негизинен жайында жаайт) түзөт. Борбордук түздүктөрдө жылдык жаан-чачын 400-1200 жм. Кордильера тоолорунун ички платолор менен тоо аралык өрөөндөрүндө 100-200 мм. 40-44° түң. кеңдиктен түндүктү карай кышында кар дайыма жатат. Түндүк Америкадагы муздуктардын жалпы аянты 2,1 млн юи2ден ашып, көбү Гренландия менен Канадалык Арктика архипелагында. Материктин өзүндө мөңгү Алясканын түштүгүндө кеңири тараган, ошондой эле Брукс, Аляска, Алеут, Аскалуу, Каскад, Жээк, Жанартоолуу Сьерра-Мадре тоолорунда да бар. ▼
▲Климаты. Материктин түндүктөн түштүккө созулуп жатышы жана рельефинин өзгөчөлүгүнө байланыштуу аба ырайы ар түрдүү. Ошондуктан материктин климаты мелүүн арктикалыктан тропиктикке чейин өзгөрөт. Эң четки түндүгүндө арктикалык, түштүгүндө тропиктик, батыш жана чыгыш жээктеринде океандык, ички аймактарында континенттик. Январдын
Ички суулары. Түндүк Америка агын сууларга бай. Ага Жер шарындагы узун дарыя системасы - Миссисипи (Миссури менен кошо уз. 6420 км) жана тузсуз суунун эң ири запасы чогулган - Улуу көлдөр жайгашкан. Түндүк Американын дарыяларынын жылдык орт. чыгымы 8200 км3. Атлантика океанына Миссисипи жана Ыйык Лаврентий, Тынч океанга Юкон, Колумбия, Колорадо, Фрейзер, Түндүк Муз океанга Макензи, Нельсон ж. б. дарыялары куят. Ниагара дарыянын нугунда бийикт. 50 м, туурасы 800 -мге жеткен эң чоң Ниагара шаркыратмасы жайгашкан. Материктин түндүгүндө мөңгүнүн жана тектон. кыймылдын аракетинен пайда болгон ири көлдөр (Улуу көлдөр, Виннипег, Манитоба, Чоң Эрксиз көл, ЧоңАюулуу көлу, Бугулуу көл ж. б.) бар. Борбордук Американын ири көлдөрү: Никарагуа, Манагуа, Чоң Туздуу көл. Жээк ойдуңдарда лагуна көлдөрү, Кордильера тоолорунда жанартоо көлдөрү кездешет.▼
▲Ички суулары. Түндүк Америка агын сууларга бай. Ага Жер шарындагы узун дарыя системасы - Миссисипи (Миссури менен кошо
Мексика тайпак тоосунун түштүгүндө жана Борбордук Америкада тропиктик дайыма жашыл токой, сейрек токой жана саванна өсөт. Эң четки түндүгүнөн башка бардык жеринин ландшафты антропогендик таасирден дээрлик өзгөргөн. Фаунасында [[Евразия]]га мүнөздүү жаныбарлардын бардык түрлөрү кездешип, анын бир нечеси (кой бука, [[Бизон|''бизон'']], чүткөр, [[Ондатра|''ондатра'']], сасык кашкулак, гризли аюусу ж. б.) - [[Эндемиктер|''эндемиктер'']]. Коргоого алынган 50дөн ашык ул. парк жана [[Коруктар|''коруктар'']] уюштурулган. Белгилүүлөрү: [[Йеллоустон улуттук паркы|''Йеллоустон улуттук паркы,'']] [[Чоң Каньон|''Чоң Каньон'']], [[Йосемити улуттук паркы|''Йосемити улуттук паркы'']], Банф, Жаспер, Секвойл, Эверглейдс ж. б. Изилдөө тарыхынан. 0. кылымдарда Гренландияда отурукташа баштаган нормандар 11-13-кылымда эле материктин түндүк-чыгыш жээктеринде болушса да, алардын
Калкы. Түндүк Американын калкы 3 расадан турат:
== Колдонулган адабияттар ==
|