Фатва: нускалардын айырмасы

Ушул сегиз түрдүү милдеттин алгачкы бешөөнү аткаруу, кийинки үчөөнөн оолак болуу, же аларды жасабоо жооптууга милдеттендирилген. Бир гана бешинчи түрү болгон мубах иштер негизинен жооптуунун эркинде болорун төмөндө өз ирети келгенде билдиребиз.

 

Парз – Аллах Тааланын жана пайгамбарыбыздын (САВ) буйруктары ачык-айкын, күмөнсүз далилдер менен айтылган өкүмдөр. Мисалы, беш убак намаз окуу, орозо кармоо, зекет берүү ж.б.

 

Аткарылган парзга орошон сооп менен жакшылык бар. Ал эми өз милдети болгон парзды аткарбагандар акыретте азапка тартылат. Кимде-ким парзды жокко чыгарып, парздыгын моюндабаса динден чыгат. Парз экенин кабылдап, бирок аны аткарбаса, өз милдетин аткарбаганы үчүн күнөөкөр деп эсептелет.

 

Важиб – парз сыяктуу такай аткарылышы талап кылынбаган, бирок күчтүү далилдер менен аныкталган иш-аракет жана милдеттер. Мисалы, курмандык чалуу, витир намазын, айт намаздарын окуу жана фитир садакасы сыяктуулар. Важиб негизинен парз менен бирдей өкүмдө болот. Башкача айтканда, орундалса соопко, орундалбаса акыретте азапка татыктуу болот. Бирок ишенимдик жагынан алганда, важиб парздан айырмаланат. Важибди моюндабаган адам динден чыкпайт. Бирок диндеги бир буйрукту жокко чыгарганы үчүн чоң күнөөкөр болот. Мисалы, намаздын ичиндеги важибдерден бирөөнү атайлап калтыруу оор каталыкка жатат. Жаңылып калтырса, же кечиктирсе сажда сахва (жаңылыштык саждасы) кылууга туура келет. Ал эми намаздын бир парзын калтырса, намаз бузулат.

 

Сүннөт – бул сөз лексикалык жактан «жакшы мүнөз, жол, эреже» сыяктуу көп маанилерди туюнтуп берсе да, ислам укуктук илими боюнча Алла Тааланын элчиси (САВ) аткарган, жасоого буюрган, же ыраазылыгын туюндурган иш-аракеттерди билдирет. Сүннөт үчкө бөлүнөт:

а) Муаккад сүннөт (зарыл сүннөт).

в) Заваид сүннөт: Бул - пайгамбарыбыздын (САВ) бир инсан катары жасаган күндөлүк иш-аракети жана жүрүш-турушу. Мисалы, ар бир ишти оң жактан баштоосу, отуруп-туруу, жеп-ичүү, ак түстөгү кийимдерди кийгенди жактыруусу сыяктуу жеке адаттары. Бул сүннөттү пайгамбарыбызга (САВ) болгон жан тартуу жакынчылыктан улам аткарган сооп табат. Буларды аткарбагандар кандайдыр бир кемчилдик кетирген катары эсептелбейт.

 

Мустахаб – жагымдуу, жакшы иш-аракеттерге карата айтылат. Башкача айтканда, пайгамбарыбыз (САВ) кээде жасап, кээде аткарбаган, мурунку муун асыл жандар (салафтар) жактырып, аткарган иштер мустахаб деп аталат. Ибадаттардын аткарылышында парз, важиб жана сүнөттөрдүн сырткары калып, мустахаб түрүнө кирүүчү иштер бар.

 

Шашке намазы сыяктуу айрым нафил намаздар жана орозолор, таң намазын айланага жарык түшкөндө окуу, жай саратанда бешим намазын салкындата кечиктирип окуу, шам намазын күн батары менен окуу сыяктуулар мустахаб иштерге мисал болот. Мустахабды аткарганга сооп, аткарылбаса күнөө эмес. Ибни Абидин мандуб, мустахаб нафил терминдери бирдей маани берет.

 

Мубах – кылуу менен кылбоодо дин жагынан эч кандай тоскоол болбогон, жооптуунун эркине коюлган иш-аракеттер «халал» жана «жаиз» терминдери мубах менен бир маанидеги сөздөр катары колдонулат.

 

Заттардагы түпкү касиет – мубах жана халалдык болуп эсептелет. Анын мындай сыпатын жокко чыгаруу үчүн, мубах эместигин далилдеп берүүчү шарияттык атайын далил керек болот. Мубахтыгын жокко чыгарган далил табылмайынча, заттар түпкү халалдык касиетин сактап калат.

 

Харам – Ислам дининде жасалышы жана пайдаланышына кескин түрдө тыюу салынган нерселер. Алкоголдук ичимдиктерди ичүү, кумар ойноо, ойноштук кылуу, адам өлтүрүү, ушакчылык кылуу, жалаа жабуу ж.б. иш-аракеттер харамга жатат. Харам кылынган зат же иш-аракет өзүнүн түпкү айырмачылыгы болгон ыпластык менен жамандык себебинен улам, Ислам шариятында эзелтен харам деп белгиленген болсо, аны «түздөн-түз харам» (харам лизатихи) деп атайбыз. Мисалы: арак, чочконун эти, уурулук, ойноштук кылуу, арам малдын этин сатуу ж.б.

 

Ал эми шариятта айкын далилдер менен аныкталган бир харам нерсени «халал» деп эсептесе, ыйманга коркунуч туулат. Башкача айтканда, бир адам арак ичсе оор күнөөкөр болот, эгерде аракты «халал» десе, өмүрүндө ичимдик ичпесе да динден чыгат. Себеби бул жерде Алла Тааланын көрсөткөн өкүмүн жокко чыгаруу маселеси жатат. Алла Таала Өзү сактасын, кудум «ал билбейт, мен билем» дегендей иш. Андыктан харамды «халал» дегендик каапырлык болуп саналат.

 

Макрух– мааниси боюнча жагымсыз, начар, жек көрүндү дегенди билдирет. Шарият боюнча өтө эле катаал эмес бир таризде жасоого тыюу салынган жагымсыз иштерди билдирет. Харам менен макрух арасында айрым окшоштуктар бар. Экөө тең тыюу салынган, же жагымсыз жаман иштер. Бирок экөөнүн мазмун-маңызы бир кыйла айырмаланат.

 

Макрух экиге бөлүнөт:

1) Харамга жакын макрух (макрух тахриимий): Даарат алганда, гусулда сууну ысырап кылуу ж.б. сыяктуулар буга мисал болот.

2) Харамдан алыс макрух (макрух танзиихий): Мурунду оң кол менен чайкоо ж.б. сыяктуулар.

 

Макрухтун ар бирин жасабаган адам соопко ээ болот. Ал эми харамга жакын макрухту жасаган адам акыретте жазага кабылат. Тек гана, муну жокко чыгарган адам динден чыкпайт. Харамдан алыс макрухту кылуу менен жазага тартылбайт.

 

Муфсид – бир ибадатты бузуучу, же бир мамилени солгундатуучу кемчилдик. Атайылап муфсидди кылуу күнөө болуп эсептелет. Жаңылыштыктан улам жасалса, күнөө же азап жок. Мисалы, намазда өзүн кармана албай күлүү сыяктуу жоруктар ушуга жатат.