Чагылган: нускалардын айырмасы

[[Чагылган]] – [[атмосфера]]дагы өтө чоң искралыкучкун [[заряд]]разряд болуп эсептелет. Негизинен жай мезгилинде, кара булут каптап, катуу жаан жааганда көп байкалат. Бир нече жүз метрден бир нече километрлерге чейин созулуп, жаркыроо жана катуу күркүрөгөн үн менен коштолот. [[Жарыктын ылдамдыгы]] 300 000 км/секунда, ал эми [[үндүн ылдамдыгы]] 331 м/с болгондуктан, алгач жаркыроо көрүнүп, андан кийин гана үнү угуларын билебизугулат. <br>

Чагылгандын [[электрдик талаа]]сын ачкан биринчи адам америкалык физик [[Б. Франклин]] болгон. Көптөгөн тажрыйба жүргүзүүнүн аркасынданатыйжасында 1752-жылы батпаректин жардамы менен жүргүзүлгөн тажрыйбасы тууралу жазып чыккан. Андан бери технологиянын өнүгүшү менен чагылган тууралуу көп нерселер изилденген, көптөгөн теориялар айтылган. Төмөндө бул кубулуш тууралуу кеңири түшүндүрмөлөрдү бере алган теориялардын айрымдары менен таанышабыз. <br>

Мындай чагылгандар кээде жамгыр жаабаган учурда да байкалат. Ал эми жайкы жамгырдын убагында булуттардын төмөн жагында так эле ошондой кубулуш болуп турат. Мында, чагылгандын пайда болушу үчүн зарыл болгон чөйрөнү жаратууда негизги ролду тамчылар ойнойт. Булуттун төмөнкү катмарындагы [[суу буусу]]нун малекулалары биригип отуруп, массасы критикалыккескин абалга жеткенде тамчы түрүндө төмөн карай түшөт. Суу буусуна каныккан булуттардын арасынан анын массасынын артышы менен ылдамдыгы өсөт. Булуттардын арасында абага сүрүлүүдөн улам суу тамчысынын [[атом]]дору [[электрон]]дорун берүү менен оң заряддалат да анын айланасы, башкача айтканда, булуттагы талаа терс заряддалат. Ошентип, жамгырдын же кардын жаашы менен булуттардын арасында терс заряддар көбөйөт. Ал эми жерге жакындаганда абанын тыгыздыгынын көбөйүшүнөн жана [[буулануу]]дан улам тамчынын ылдамдыгы азаят. Ал эми [[Жер бети]]не жакындаганда тамчы бууланат да, терс заряддалат. Демек, чөйрөдө оң заряддардын артышы келип чыгат. <br>

[[File:Raio.gif|thumb|240px|right|Талаалардын разряддалышы]]Биринчи баскычта электрдик талаа критикалыккескин абалга жеткенде, алгач абадагы бош жүргөн электрондор тарабынан [[иондоштуруу]] башталат, б.а. электрдик талаанын таасири менен алар оң заряддалган талааны (жерди) көздөй өтө чоң ылдамдык менен учуп жөнөйттүшөт да жолундагы абанын атомдорун иондоштуруп журуп отуратиондоштурат. БашкачаТактап айтканда, электрондук агым сызыктуу электрдик разряддарды – [[стример]]ди, өткөрүмдүүлүгү чоң болгон термоиондошкон жаркыраган каналды пайда кылат. Андан соң ал канал менен чагылгандын «лидер» деп аталган негизги ударысоккусу өтөт. Лидер чагылгандын узундугу 50-100 км ге чейин болуп, ылдамдыгы ~ 108 м/сек га чейин жетет. Ушундай зор ылдамдыкта диаметри 2-3 см (диаметри 5-6 метрдик таажысын, б.а. ядронунөзөктүн айланасындагы электризацияланган аймактын диаметрин эске албаганда) болгон иондошкон аба катмарынын каналы аркылуу өткөнү менен [[температура]]сы Цельсий б-ча 25 000 -30 000° Цельсийге ([[Күн]]дүн бетиндеги температурадан 5 эсе жогору) жетет. Чагылган өтө чоң [[жаркыроо]]лор менен коштолот. Ошону менен бирге кубаттуу [[ультрафиолет]] жана [[рентгендик нурлануу]] кубулушу да жүрөт. Окумуштуулардын эсептөөлөрүнө каргандакараганда, чагылгандын энергиялык жаркыроосу [[Ай]]дан да көрүүгө мүмкүн боло турганчалыктургандай күчтүү болот. <br>

Бирок, «сызыктуу» болгону менен биз чагылгандын изин бир калыпта түз сызыктуу болбогонун билебиз. Бул эмнеден келип чыгат? «Баскычтуу лидер» деген термин бул кубулушту белгилөө үчүн колдонулат. Мында ар бир баскыч – бул жарыктын ылдамдыгына барабар ылдамдыкта кыймылга келген электрондор абанын малекуласынамолекуласына урунган жерге чейинки аралык болуп эсептелет. Мында разраяддынразряддын траекториясы өзгөрөт. Ошентип, чагылганда канчалык абанын малекуласынамолекуласына кагылышса, ошончолук багытын өзгөртүп кете берет. <br>

Чагылгандан пайда болгон [[токтун күчү]] 10 000-20 000 [[Ампер]]ге чейин жетет. Жердеги нерсеге чагылган тийүү мүмкүнчүлүгү анын канчалык бийик жайгашканына жана [[электр тогу]]н өткөрүмдүүлүгүнө жараша болот. Чагылгандын термикалык жана электродинамикалы таасиринен тышкары электромагниттик жана жарык нурдануусу менен коркунучтуу. Чагылган тийген бута, эгер жерге өткөрүп жиберүүчү нерсе жок болсо, чоң зыянга учурайт. Материалда чагылгандын зарядынан пайда болгон ток жүрүүчү тар каналдар түзүлөт. Ал каналдарда температура өтө жогору болгондуктан, чагылган тийген моментте нерсении кандайдыр бир бөлүгү эрип, кээде бууга айланып кетет. <br>

[[File:450px-Lightning_damage_to_tree_in_Makeevka_Ukraine_2008_2.jpg‎|200px|thumb|right|Макеевкадагы чагылган тийген дарак. Украина 2008]]Жалгыз бактын чагылгандын бутасы болуу мүмкүнчүлүгү жогору, бирок, айрым токойлордо дээрлик ар бир экинчи даракта чагылгандын койгон белгиси болот. Чагылган башкаларга караганда эмен багына көп түшөт. Анын себеби, бактынсөңгөк составындагыкурамындагы [[электр каршылыгы]] көп болгон заттардан улам болору изилденген. Даракка тийген чагылгандын жолу электрдик каршылыгы аз болгон багытта болот да, андан бөлүнүп чыккан жылуулуктун өтө көп өлчөмүнөн улам суулар бууга айланып, дарактардын сөңгөктөрүн жарып чыгат. Дарак кургак болсо ошол замат өрттөнүп кетет. <br>

Көпчүлүк учурда бийик дарактар, составындакурамында сууну камтыгандыктан, чагылгандарды «тартып» алат да, жерге терең кирген тамырлары менен табигый өткөргүчтүн (громотвод)чагылган тоскуч кызматын аткарып калат. <br>

[[File:9.jpg|250px|thumb|right|Шар түрүндөгү чагылган]]Бул чагылган түрүнүн чыгышынын 200дөй теориясы каралган. [[Шар түрүндөгү чагылган]] кадимки сызыктуу чагылгандын натыйжасында пайда болгон, чектелген интенсивдүү жарык көбүгү – [[плазма]] десе болот. Шар түрүндөгү чагылгандын абада пайда болушу үчүн күчтүү газдык разрядды жаратуучу [[электрдик талаа]] болушу шарт. Анын ичинде жарыктандыруучу өтө чоң температура болушу мүмкүн. Себеби, газ Келвин б-ча бир нече миң градус Кельвин температурада гана плазма түрүнө келетайланат да жаркыроону пайда кылат. <br>

[[File:Lightnings sequence 2 animation.gif|left|thumb|Чагылган түшкөнтийген дарак|Тулузанын үстүндөгү булуттар аралык чагылган, Франция. 2006-жыл]]Чагылгандын «каардуу» мүнөзүнөн башка табышмактуу сырлары көп. Алсак, кандайдыр бир адамга болгон ашыкча «арзуусу» менен да таң калтырып келет. 1950-жылы «Фейд» журналында төмөндөгүдөй баян жарык көргөн. Бир адам 1899-жылы [[Торонто]] шаарында ([[Италия]]) өз короосунан чагылган тийип өлөт. Туура 30 жыл өткөндөн кийин так эле ошол жерден ал адамдын баласы чагылгандын курмандыгыкурманы болот. А 1949-жылдын 8-октябрында чагылгандык кезектеги сапары биринчи адамдын небереси, экинчисинин баласына туш келет. «Ата жолун жолдогон» ал адам да чагылгандан ажал табат. <br>

Ошол эле журналда майор Саммерфорддун тарыхы жазылган. Ал 1918-жылы чагылган тийип, аттан учуп түшүп, денесинин ылдыйкы бөлүгү кыймылдабай калган. Майыптыгынан улам армиядан кетип, [[Ванкувер]]ге барат. 1924-жылы чагылгандын дагы бир сокуусуна туш болот да, бу жолу денесинин оң жагы кыймылдабай калат. Эки жылда майор жакшы болуп, акырындап тиричиликке кошула баштайт. Бирок, 1930-жылы «ашык болгон» чагылган аны издеп таап үчүнчү жолу «кездешүүгө чыгат». Бул жолкусунда аны толук кыймылдан алат. Эки жылдан кийин каза болгон майордун тарыхында бул окуялар таң каларлык кокустук катары кала берет эле. Бирок... 1934-жылы Ванкувердеги көрүстөнгө чагылган түшөт. Байкуш майор «ашыгынан» өлгөндө да кутула албаган. Чагылгандын соккусу Саммерворддун мүрзөсүнө тийип, аны талкалап кеткен. <br>

Ал эми [[ЯпонияЖапония]]да тоого чыккан жаш натуралисттер катуу жаанда калып, коопсуздук үчүн альпинисттердей арканга тизилип алышкан. Ошол маалда аларга чагылган тийген. Эң кызыгы, бир арканда тизиле жетелешкен балдардын биринчи, үчүнчү, бешинчиси чагылгандын курмандыгыкурманы болгон. Калган жуп катарда тургандарга эч кандай зыян келген эмес. <br>

• Чагылгандын температурасы 30 000 градус Цельсийге жетет. Бул Күндүн кыртышынын температурасынан 5 эсе ысыктык кылатысык. <br>