Ачык мүмкүндүк алуу
Ачык мүмкүндүк алуу (англ. Open access; ОА) - киргенге чектөөлөрү жок (мисалы, кирүү үчүн тарифтер) онлайн-изилдөөлөрдүн натыйжаларына тиешелүү онлайн издөөсү жана ал колдонууда көп чектөөлөрдү камтыбайт (мисалы, автордук укуктар жана лицензияларды пайдаланууга айрым бир чектөөлөр). Ачык мүмкүндүк алуу жарык көргөн изилдөөлөрдүн натыйжаларынын бардык түрлөрүнө тийиштүү болушу ыктымал, анын ичине академиялык илимий журналдын рецензияланган же рецензияланган эмес макалалары, конференциянын документтери, тезистер, китептер менен монографиялардын бөлүмдөрү кошулат.
Ачык мүмкүндүк алуунун эки деңгээлин айырмаласа болот: акысыз кирүүгө акысыз кирүү, Интернетке акысыз кирүү, ошондой эле колдонуунун ар кыл кошумча укуктары. Бул колдонууга кошумча укуктар көп учурда Creative Commons ар кыл лицензияларын пайдалануу аркылуу берилет. Libre эркин кирүүсү Ачык мүмкүндүк алуунун Будапешттик демилгесинин аныктамасына, ачык мүмкүндүк алууну жарылоо боюнча Bethesda жардамасына жана илимдер жана гуманитардык илимдер аймагындагы билимдерге ачык мүмкүндүк алуу боюнча Берлин декларациясына барабар.
Өз эмгегине ачык мүмкүндүк алууну камсыздашы үчүн авторлорго бир нече ыкмалар бар. Ошондой ыкмалардын бири – аны жарыялап туруп, андан кийин репозиторияда өз алдынча архивдештирип коюу, ал ошондо акысыз баарына жеткиликтүү болуп калат, мисалы, авторлордун институттук репозиториясында же PubMed Central сыяктуу борбордук репозиториясында. . Бул "жашыл" ачык мүмкүндүк алуу мүмкүнчүлүгү деп аталат. Кээ бир басылмаларга бир аз кечиктирүү же эмбарго талап кылынат, андан кийин гана изилдөөнүн натыйжалары репозиторияда ачыкка чыгат. Кээ бир демилгелер жарыялоолорду индекстирлештирүү системаларында (Index Copernicus, SciELO жана Redalyc камтылган), англис жана америкалык тилдердин басымдуу болушуна альтернатива болуп эсептелет.
Экинчи жолдун авторлору изилдөөлөрүнүн натыйжалары басылмаларга дароо жеткиликтүү болгондой кылып жарыялап, өз эмгегине кирүүнү ачышат. Бул "алтын" ачык мүмкүндүк алуу деген ат менен белгилүү, илимдердин чегинде ал эркин киргенге мүмкүн журналга же гибриддик эркин журналга макала жарыялоо формасында жүрөт. Гибриддик журнал бул – бизнес-үлгүсү жарым-жартылай жазылууларга негизделген жана авторлору (же автордук мекеме же фонд) жарыялоо үчүн атайын бир белгилүү суммадагы акча төлөгөндөргө гана "Алтын кирүү" уруксатын берген басылма. Ачык мүмкүндүк алуунун таза журналдары жазылма үчүн акы алышпайт жана ар түрдүү бизнес-үлгүлөргө ээ болушу ыктымал. Бирок, ошентсе да көптөр макала жазууда акы алышат.
1991-жылдардын аягында жана 2000-жылдардын башында бүткүл дүйнөлүк торго (интернетке) кеңири таралган коомдук кирүү мүмкүнчүлүгү ачык мүмкүндүк алуу кыймылынын өсүшүнө чоң таасир берип, ачык жолдорго "жашыл жол" ачканга түрткү болгон: ачык мүмкүндүк алуусуз журналдардын макалаларынын өз алдында архивдешип алуусуна, ошондой эле ачык кирген журналдардын жаралышына (алтын жол) оң таасир тийгизген. Ачык мүмкүндүк алууну камтыбаган кадимки эле журналдар жарыяланышына кеткен чыгымдарды кирүү үчүн тарифтер аркылуу, мисалы жазылуулар, сайттарга лицензиялар жана көрүү үчүн төлөө өңдүү нерселер менен жабат. Кээ бир ачык мүмкүндүк алуусү жок журналдар ачык кирүүнү эмбарго мезгилинин 6-12 айынан кийин камсыз кылышат (Ачык мүмкүндүк алууну кечеңдеткен журналдар бөлүмүн караңыз). Ачык мүмкүндүк алууну камсыз кылуунун ар кыл жолдорунун экономикасы жана ишенимдүүлүгү боюнча активдүү талкуулар изилдөөчүлөр, окумуштуулар, китепканачылар, университеттик администраторлор, каржылаган агентчиликтер, өкмөт чиновниктери, коммерциялык басылмалар, редакторлор жана коомчулуктун басылмалары тарабынан жүргүзүлүп келет, анткени ачык мүмкүндүк алуу акырындап таанылып келе жатат.