Байкал

Байкал көлү - Байкөл Чыгыш Сибирдин түштүгүндөгү тузсуз көл; дүйнөдөгү эң терең көл. Бурят Республикасы менен Иркут облусунда. Аянты 31,7 миң км². Узундугу 636 км, орто жазылыгы 48 км. Тереңдиги 1640 м. Суусу таза. Көлөмү 23,6миң км³ (тузсуз суулардын дүйнөлүк запасынын ¹/₅ине жакыны) түзөт. Иркут ГЭСинин тосмосунун (плотинасынын) курулушунан Байкал көлүн тегеренген темиржол. Көлдүн деңгээли бир аз жогорулаган. Деңиз деңгээлинин бийиктиги 456,3 м. Ири булундары Баргуза, Чибиркуй, Провал; колтуктары Аяя жана Фролиха, жарым аралы Ыйык Тумшук. 27 аралы бар (алардын бешөө мезгил-мезгили менен суу астында калат), эң ириси Ольхон (аянты 730 км²дей). Тектон. кыймылдап пайда болгон; азыркы кезде да жер титирөөлөр тез-тез болуп турат, жээктеринин жана түбүнүн айрым жерлеринин төмөндөп кетиши байкалат. Көлгө 336 дарыя куят; эң ирилери: Селенга, Баргуза, Жогорку Ангара жана Турка. Көлдөн Ангара дарыясы агып чыгат. Январдан майга чейин тоңот. Байкалдын аймагына жергиликтуу шамалдардын татаал системасы мүнөздүү: Ольхон айылынын аймагында түндук-батыштан сарма, түндук-чыгыштан баргуза, түштук-батыштан култук шамалдары согуп турат. Шамалдан пайда болуп, ары-бери сүрүлгөн толкундар 5 jure чейин көтөрүлөт. Суунун температурасы (үстүнкү катмарында) августта 9-12°С, жээгинде кээде 20°Сге чейин. Көлдүн суусу абдан тунуктугу (40 жге чейин; Ангаранын башын кошпогондо) менен айырмаланат. Бул жерде өсүмдүктөрдүн жана жаныбарлардын 1800дөй түрү бар, анын % эндемиктер (байкал нерпасы, букачар, тирүү туучу голомянка балыгы ж. б.). Тоолуу кооз жээктери ийне жалбырактуу токой менен капталган. Балык (омуль, хариус) кармалат. Кеме жүрөт. Жээгинен Слюдянка, Байкальск, Северо-байкальск, Бабушкин шаары, Байкал, Танхой, Выдрино, Усть-Баргуза, Нижнеангарск, Хужир ж. б. порттор менен калктуу пункттар орун алган. Листвянка шаарчасында Россия ИАнын Сибирь бөлүмүнүн Лимнология институту, Чоң Коты шаарчасында Иркут институтунун гидробиология станциясы иштейт. Байкалдын түндук-чыгыш бөлүгү Баргуза коругуна кирет. Көлдүн айланасы туризм, эсалуу үчүн мааниси зор. Антропогендик таасирден Байкалдын экология абалы кыйла начарлаган; табигый комплексти калыбына келтирүү боюнча иликтөө иштери жүргүзүлүп жатат. Б. Бүткул Дуйнөлук мурас тизмесине киргизилген.

Колдонулган адабияттар

«Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4