Букат уулу, Базылхан

Калып:Түрколог илимпоз

Базылхан Букат уулу Иргебай небереси (каз. Базылхан Бұқатұлы; 09.5.1932 – 16.01.2012) – монголиялык казак тегиндеги түрколог, алтаист, чыгыш таануучу илимпоз, филология илимдеринин доктору (1993), профессор (1995), эл аралык Монгол таануу биримдигинин мүчөсү (1990). Казак жана монгол тилдеринин салыштырма тарыхый иликтелишинин башатында турган тилчи. Монголия Илимдер академиясынын Биринчи даражадагы сыйлыгынын ээси (1992), Монголиянын илимге эмгеги сиңген кызматкери (2008).

Кыскача өмүр таржымакалы

Базылхан Букат уулу (казакча Базылхан Бұқатұлы) 1932-жылы 9-майда Монголиянын Баян-Өлгий аймагындагы Цэнгэл сомонунда (айылында) “Как-Көл” деген жерде туулган.

Базылхандын бабасы – Ботокан уулу Иргебай (Ботақанұлы Іргебай) абак керейдин каракас уругунун бай адамы болгон. Иргебайдан Абыш, Абылкайыр, Букат (Әбіш, Әбілқайыр, Бұқат) деген үч уул, Абытен, Абилше (Әбітән, Әбілше) деген эки кыз туулган.

Букат Иргебай уулу (1900-1983) мал багып оокат кылган киши эле. 1942-45-жж. Монголиядан Орусиянын Бийск шаарына чейин өкмөттүк товарды Кызыл Армияга көмөк катары ташыганга катышкан.

Базылхан өзү 1941-48-жж. Өлгий шаарында 7 жылдык мектепте окуган.

Андан соң 1948-51-жж. Улан-Батордогу Мугалимдерди даярдоо мектебин аяктаган.

1951-56-жж. Баян-Өлгийдин ар кыл сомондорунда (Хужирт, Дэлүүн, Цэнгэл, Улаанхус) мугалим болуп иштеген.

Базылхан 1956-60-жж. Монголия улуттук университетинин филология факультетинде окуп, монгол тили жана адабияты адистигин алган.

1960-61-жж. Улан-Батордо Казак радиосунун алгачкы редактору жана диктору болуп иштеген.

1999-2009-жж. Монголиянын Баян-Элгий аймагындагы Коомдук илимдер борборунда жетекчи илимий кызматкер болуп иштеди.

Сексендин кырына келген чагында, 2012-жылдын Үчтүн айынын (январынын) 16сында Баян-Өлгий аймагындагы Өлгий шаарында дүйнөдөн кайтты.

Сыйлыктары. Наамдары

Монголия Илимдер академиясынын Биринчи даражадагы сыйлыгынын ээси (1992)

Монголиянын илимге эмгеги сиңген кызматкери (2008)

Түрколог катары ишмердиги

Базылхан Монголиядагы орхон руна сымал жазмаларын жеринен терең иликтеген алгачкы түрк тектүү окумуштуу.

Элтерис, Күлтегин, Билге каган, Баян-Чор (Моюн-Чур), ж.б. эстеликтерди иликтеген, 1962-1988-жж. советтик жана башка чет элдик руна жазмаларын изилдеген илимий экспедицияларга да ырааттуу катышкан.

Үй-бүлөсү

Жубайы Бөкей Рахмат кызы (Рахметқызы Бөкей) – кесиби мугалим.

Алар беш уулду тарбиялашты (Рысбек, Нурбек, Напил, Сатбэк / Шатбек), Бек (казакча - Рысбек, Нұрбек, Нәпіл, Сәтбек, Бек).

Напил Базылхан мырза да атасынын жолун жолдоп, түрколог жана монгол таануучу илимпоз катары таанымал.

Чыгармаларынын тизмеси

I. Илимий монографиялык эмгектери

Моңғол-қазақ тiлдерiнiң салыстырмалы тарихи грамматикасы (қысқаша курс). – Өлгий, 1973 . -174 бет.
Краткая сравнительная-историческая грамматика монгольского и казахского языков. (на материале лексики и грамматики). 10.02.16- монгольские языки, 10.02.06 –тюркские языки. Доклад, обобщающий содержание опубликованных и выполненных работ, представленных к защите на соискание ученый степени кандидат филологических наук. –Алма-Ата, 1974. -32 c.
Қазiргi қазақ әдеби тiлiндегi құрмалас сөйлемнiң кейбiр мәселелерi. – Өлгий, 1967.-21 бет.
Қазақша-моңғолша сөздiк. (30 000 сөз ). -Алматы-Улаанбаатар, 1977. -392 бет.
Монгол казах толь (Моңғолша-қазақша сөздiк. 40 000 сөз). Улаанбаатар-Өлгий, 1984 . -887 бет.
Эртний түрэг бичээсний хэлний үгийн бүтэц (Морфологическая структура слов языка древнетюркской надписи) –Улаанбаатар, 1984. -158 бет.
Қазiргi қазақ және моңғол тiлдерi бойынша салыстырмалы белгiлеулер.-Улаанбаатар, 1984. -80 бет.
Моңғолиядағы қазақтардың тiлi. -Улаанбаатар-Өлгий, (1980)1991. -206 бет.
Моңғолия қазақтарының тiлi және оның кейбiр алтай тiлдерiне қатысы. Мамандығы-10.02.03- түркі тілдері. Баспадан шыққан еңбектер негізінде филология ғылымдарының докторы атағын алу үшін жазылған ғылыми баяндама. -Алматы,1993 . -66 бет.
Қазақ және моңғол тiлдерiнiң салыстырмалы тарихи грамматикасы. Фонетика. -Алматы, 1999. -165 бет.
Қазақ және моңғол тiлдерiнiң салыстырмалы тарихи грамматикасы. Морфология. -Алматы, 2000.- 446 бет.

II. Басмадан чыга элек монографиялык эмгектери:

Моңғолия қазақтарына қатысты зерттеулерi (тарих, этнография, ауыз әдебиетi)- 1900 бет.
Монголын казахуудын тухай судлагаанууд (түүх, угсаатны зүй, аман зохиол) – 600 бет.
Алтай төркіндес тілдердің ортақтығы туралы мәселелер (Б. Нәпілмен бірге) – 323 бет
Алтай хэлний нийтлэгийн тухай онолын асуудалд (Б. Нәпілмен бірге) – 323 бет.
Монгол нутаг дахь эртний түрэг бичгийн дурсгалууд (Б. Нәпілмен бірге) – 220 бет.
Түрік – моңғол тарихи-салыстырмалы этномәдени сөздік (Б. Нәпілмен бірге) – 400 бет
Қазақша – моңғолша академиялық сөздік (Казах монгол их тайлбар толь) 80 000 сөз (Б. Нәпілмен бірге) – 2500 бет.
Монгол казах их тайлбар толь (Моңғолша- қазақша академиялық сөздік). 70 000 сөз (Б. Нәпілмен бірге) – 1950 бет.

III. Илимий макалалары:

Эртний тюрк бичээсийг судалсан дүнгээс (Е.И.Убрятованы хамт) // ШУА-ийн мэдээ. -Улаанбаатар, 1963, -№4.- 71-74.
Эртний түрэг бичээстэй мутрын тэмдэг // ШУА-ийн мэдээ. Улаанбаатар, 1964, -№ 9. -74-75.
Баян-Өлгий аймағының топонимикасы жөнінде // Қазақ ССР Ғылым Академиясының хабарлары. Қоғамдық ғылым сериясы. 1964. 3 шығ. – 56-62.
Баян-Өлгий аймгийн Казахын аман аялгуунд орсон монгол үг хэллэг // ШУА-ийн мэдээ. –Улаанбаатар: ШУА-ийн хэвлэл, 1964. -№4 .-60-69.
Моңғолияда тұратын қазақтардың тiлiндегi кейбiр жергiлiктi ерекшелiктері // Қазақ диалектологиясы. -Алматы, 1965, 1 шыгуы. -35-60.
Эртний түрэг тамга бүхий чагт // ШУА-ийн мэдээ. – Улаанбаатар, 1966, -№ 4. -54-55.
Монгольские заимствование в Баян-Ульгейском говоре казахского языка // Studia Mongolica. Tomus VI. Fasc. II. – Ulan-bator,1967. -17-92.
Монгол түрэг хэлтний нийтлэг үг // Шинжлэх ухаан амьдрал-4. –Улаанбаатар,1968. -54-64.
Хангидай хадны түрэг бичээс // ШУА-ийн мэдээ. -Улаанбаатар, 1968, -№ 4 – 96-97.
Өвөр дөрвөлжийн түрэг бичээс // ШУА-ийн мэдээ. -Улаанбаатар, 1969, -№1 . -28-29.
Гурвалжин уулын түрэг бичээс // ШУА-ийн мэдээ. -Улаанбаатар, 1969, -№ 4. -14-15.
Күлтегиний хөшөөний мэлхий чулууны түрэг бичээс // Хэл зохиол. -Улаанбаатар. 1969,1-13-р дэвтэр. -253-255.
Монгол казах хэлэн дэх ижил язгуурт үг // Хэл зохиол. Тomus XII.- Улаанбаатар,1977. – 41-44 .
Казах монгол хэлний үгийн сангийн харьцааны асуудалд // Хэл зохиол. Тomus XIII. Fasc.4. – Улаанбаатар,1977. – 31-46.
Однокорневые слова в монгольском и тюркском языке // ОУМЭ III их хурал. -Улаанбаатар, 1979. III -боть. -123-129.
Монгол хэлний бүтээврийн тухай асуудалд // Хэл зохиол. -Улаанбаатар, 1980. Tomus. XIII. -31-46.
Тэрхийн түрэг бичээс // Studia Mongolia. Tomus. YII (5), Fasc. 1-15, -Улаанбаатар, 1980, -163-175.
Күл-тегиний хөшөөний бичээсийн монгол орчуулга (Их, бага бичээс) // Хэл зохиол, – Улаанбаатар, 1982, 16-р боть, 1-19-р дэвтэр. -45-67.
Эртний түрэг хэлний үгийн бүтцийн асуудалд // Studia Mongolica. Tomus X (18). Fasc. 1-19. – Ulan-bator, 1986. -149-152.
Аффиксальные морфемы в монгольском и казахском языках // Studia Mongolica. Tomus X (18). Fasc. 1-19. – Ulan-bator, 1986. -154-164.
Специфические особенности Баян-Ульгийского говора казахского языка // Монголын судлал. Tomus XIII. -Улаанбаатар,1987. -38-42.
Монгол казах хэлний тэмдэг нэрийн харьцуулга // Шинжлэх ухааны академийн мэдээ. -№ 1, – Улаанбаатар, 1988. -15-18.
Пракорневые элементы в монгольских и других алтайских языках // ОУМЭ –ий V их хурал. -Улаанбаатар, 1991. – 56-60.
Пракорневые элементы в монгольских и других алтайских языках // Монгол судлалын бичиг. Bulleten, 1991, -№ 1. Улаанбаатар, 1991.-20-24.
Тоньюкукийн түрэг руни бичээс // Bulleten the IAMS News Information on Mongol Studies. – Улаанбаатар, 1993, -№ 2 (12), 1994, -№ 1 (13), -55-65.
Монгол түрэг хэлнүүдийн харьцуулсан судалгааны дүнгээс. Гийгүүлэгч фонем үгзүй. // Bulleten the IAMS News Information on Mongol Studies. – Улаанбаатар, 1995, -№ 2 (16).-36-45.
Монгол түрэг хэлнүүдийн харьцуулсан судалгааны дүнгээс. Гийгүүлэгч фонем үгзүй. // Bulleten the IAMS News Information on Mongol Studies. – Улаанбаатар, 1996, № 1 (17), 1996, -№ 2 (18).-90-104.
Алтай төркіндес тілдердің ортақтығы туралы // «Қазақстан мектебі».–Алматы, 1996, -№3. -64-73.
Алтай төркіндес тілдердің ортақтығы туралы мәселе // ҚР Ғылыми министрлігі -ҒА хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы, 1996. -№ 2. -3-12.
Қазақ және моңғол тілдерінің сөз құрылысы //«Қазақстан мектебі».–Алматы, 1997, -№2. -58-75.
Алтаистика // «Қазақ тілі» энциклопедиясы.- Алматы, 1998. – 17-18.
Орал Алтай тілдері // «Қазақ тілі» энциклопедиясы.- Алматы, 1998. – 301-302.
Моңғолдың құпия шежіресі // «Қазақ тілі» энциклопедиясы.- Алматы, 1998. –278 бетте.
Қазақ және моңғол тілдерінің сөз құрылысы // Актуальные проблемы Казахстанского монголоведения : прошлое, настоящее и перспективы. Материалы международного научного колловиума 18 декабря 1998 года. -Алматы, 1999, Koktengri. -№-1, -91-114.
Қазақ және моңғол тілдерін салыстырып зерттеуден шыққан қорытынды // Актуальные проблемы Казахстанского монголоведения: прошлое, настоящее и перспективы. Материалы международного научного колловиума 18 декабря 1998 года -Алматы, 1999, Koktengri, -№-1, -115-116.
Моңғолиядағы қазақтардың салт-дәстүрлері (1962-1990 жылдары жинаған тарихи-этнографиялық материалдар) // Қазақтану. Халықаралық ғылыми журнал. -№ 3-4 (16-17) 2010. -16-27.

IV. Жеке автор катары жазган окуу китептери:

Монгол хэл сурах бичиг. Нэгдүгээр дэвтэр. Авиазүй ба үгзүй. Казах дунд сургуулийн 5-6-р ангид үзэх сурах бичиг.–Улаанбаатар, 1963.-136.
Монгол хэл. Шинэ программын дагуу шинээр зохиоглсон. Казах дунд сургуулийн 5-6-р ангид үзэх сурах бичиг. –Улаанбаатар, 1968.-280.
Монгол хэл. Казах сургуулийн дөрөвдүгээр ангид үзнэ. –Улаанбаатар, 1974.-142.
Монгол хэл. Шинэ программын дагуу шинээр зохиоглсон. Казах дунд сургуулийн 5-6-р ангид үзэх сурах бичиг. –Улаанбаатар, 1979.-320.
Монгол хэл. Сурах бичиг (Нэмж зассан хоер дахь хэвлэл)–Улаанбаатар, 1985.-320.
Монгол хэл. Сурах бичиг (Нэмж зассан гурав дахь хэвлэл)–Улаанбаатар, 1989.-272.

V. Автордошуп жазган китептери:

Орчин цагийн монгол хэл. БНМАУ-ийн их, дээд сургуульд зориулсан сурах бичиг. (Б.Базылхан –үйл үгийн ерөнхий ойлголт, үйл үг бүтэхүй, үгүйсгэх, эс үгүйсгэх, тусах ба эс тусах үйл, үйл үгийн хэв, байдал, захирах хүсэх үйл, цагийг заах үйл- 127-153. ) –Улаанбаатар, 1966. -344.
Монгол хэл. Сурах бичиг. Казах сургуулийн 2-р ангид зориулсан (Б.Базылхан, Р.Өмирзах). Улаанбаатар, 1974. – 187.
Монгол хэл. Сурах бичиг. Казах сургуулийн 4-р ангид зориулсан (Б.Базылхан, Н.Мугалим, Х.Чаймардан). Улаанбаатар, 1974. -142.
Монгол хэлнүүдийн харьцуулсан хэлзүй. Их, дээд сургуулийн хичээлийн хэрэглэгдэхүүнд зориулав. -Улаанбаатар, 1983.-258. (Б.Базылхан – нөхцөл үйл, үйлт нэр-218-235)
Орчин цагийн монгол хэлний үгзүй байгуулал. Тэргүүн дэвтэр. (Б.Базылхан- удиртгал, монгол үгийн бүтэц- 4-25) –Улаанбаатар, 1987. – 148.
Орчин цагийн монгол хэлний өгүүлбэрзүй (Их, дээд сургуулийн хичээлийн хэрэглэгдэхүүнд зориулав). (Б.Базылхан – холбоо үг, нэрийн холбоо-51-66) –Улаанбаатар, 1989.-274.
Орчин цагийн монгол хэл.-Улаанбаатар, 1991.
Монгол хэлний их тайлбарт толь( «ж» толгойт үг, гар бичмэл) , 1991.

VI. Илимий публицистикалык чыгармалары:

Ақтан Бабыұлы. Авьяас билгийн жигүүрийг ард түмэн өгсөн. // (Л.Чойжилсүрэнгийн хамт) // Соел,утга зохиол. -Улаанбаатар, 1964. -№22. -5.
Аудармаға қойылатын талап // Шұғыла-4, Өлгий. 1967.
Аударманың кейбiр мәселелерi // Жаңа өмiр. Өлгий, 1969. -№31. -3.
Аударма ма , төңкерме ме ? // Жаңа өмiр. Өлгий, 1969. -№32. -3.
Қазақ және моңғол тiлдерiндегi ортақ сөздер // Жаңа өмiр .- Өлгий. 1969. -№4. -2.
Монгол улс дахь казах сургуульд монгол хэл сургалтын төвшин ямар байх естой вэ? // Сурган хүмүүжүүлэх. 4. -Улаанбаатар, 1972. -5-10.
Қазақша аудармасының алғы сөзi // Моңғолдың құпия шежiресi. -Өлгий, 1978. -5-7.
Өткен күннен белгі бар // «Жаңа дәуір». Аймақтық газет. -Өлгий, 2005. 25 көкек., № 04 (5390). -4.

VII. Өзү илимий редактор болгон эмгектер:

Дашдорж Д. Монгол хэл. БНМАУ-ын казах сургуулийн 1-р ангид зориулсан сурах бичиг. –Улаанбаатар, 1960. (редактор-Б.Базылхан), -95.
Монголдың құпия шежіресі. Монголша үшінші рет басылуына сәйкес қазақша бірінші рет басылуы (Монголшадан аударған: Мағауия Сұлтанияұлы. Жалпы редакциясын басқарған: Базылхан Бұқатұлы. Редакция алқасы: Базылхан Бұқатұлы, Имашхан Байбатырұлы) - Өлгий, 1979. -150.
Монголдың құпия шежіресі. (монголша төртінші басылуына және жаңа аудармасына сәйкес қазақша жөнделіп толықтырылып үшінші рет басылуы. Аударушы С.Мағауия, Сапаршылар: Б.Базылхан, К.Биқұмар) , – Ұлан-батыр, 2002.-154.
Базылхан Напил. Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Енисей, Талас). Ғылыми редакторы: Б. Базылхан // Серия «Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері» -II том. –Алматы:Дайк-Пресс, 2005. -252-б.+144-бет жапсырма.
Моңғолдың құпия шежіресі (көне моңғол тіліндегі түпнұсқалық транскрипциясы, ғылыми мағыналық аудармасы мен түсіндермелерін көрсеткіштерін жасаған Напил Базылхан). Ғылыми редакторы: Бұқатұлы Базылхан, М.Қ.Абусеитова // Серия «Қазақстан тарихы туралы моңғол деректемелері». -I том. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. -400.

- ISBN .

Интернеттеги шилтемелер

http://kerey.kz/?p=1377(жеткиликсиз шилтеме)
http://www.invost.kz/persons/science/209/ Archived 2016-11-08 at the Wayback Machine
http://kerey.kz/wp-content/uploads/2013/10/Bazilhan.jpg(жеткиликсиз шилтеме)