Дем алуу
Дем алуу — организмдин айлана чөйрөдөн кычкылтекти алып, аны кычкылдануу процессине пайдалануу жана организмден көмүр кычкыл газын бөлүп чыгаруучу процесстердин жыйындысы. Бул процессте организмдин тиричилигине керектүү энергия бөлүнүп чыгат. Бир клеткалууларда жана жөнөкөй түзүлүштүү организмдерде дем алуу дененин үстүңкү бети аркылуу өтөт. Татаал түзүлүштүү жаныбарларда жана кишиде сырткы дем алуу атайын дем алуу органдары, ткандык дем алуу кан аркылуу жүрөт. Кишиде сырткы Дем алуу өпкө аркылуу гана ишке ашат. Организм кабыл алган кычкылтектин 1 — 1,5% гана тери жана тамак сиңирүү жолу аркылуу сиңет.[1] Адамдын дем алуусу атмосфера абасы менен өпкө альвеола абасынын ортосундагы алмашууну (сырткы Дем алуу ), альвеола абасы менен кандын ортосундагы газ алмашууну, кан аркылуу газдарды ташуу, кан менен ткандын ортосундагы газ алмашууну жана клеткалык Дем алуунун механизмин камтыйт. Адам тынч турганда 1минутада (16—20 жолу Дем алуу кыймылын жасап) 6—9 л абаны дем алып, кайра чыгарат; ушундай эле көлөмдөгү кан (5л) бул мезгилде өпкөнүн майда кан тамырлары (капиллярлары) аркылуу өтөт. Өпкөнүн альвеолаларындагы кычкылтек өпкө капиллярындагы канга, ал эми көмүр кычкыл газ тескерисинче кандан өпкөнүн альвеолаларына, башкача айтканда өпкө альвеолаларында кычкылтектин концентрациясы өпкөгө келген (капиллярдагы) кандыкынан жогору болгондуктан кычкылтек канга өтөт, ал эми канда көмүр кычкыл газынын концентрациясы жогору болгондуктан өпкө капиллярынан альвеолага, андан сыртка чыгат. Андан кийин кычкылтек кандын агымы менен ткань жана органдарга келип, кандан бул ткандардын жана органдардын клеткаларына өтөт. Клеткалар тынымсыз иштегендиктен кычкылтекти тынымсыз талап кылат жана көмүр кычкыл газын бөлүп чыгат. Клеткадагы кычкылтек концентрациясы кандагы кычкылтек концентрациясынан дайыма төмөн, ал эми көмүр кислотасынын концентрациясы дайыма жогору болот. Ошентип кычкылтек өпкөдөн ткандарга чейин, жогорку концентрациялуу чөйрөдөн төмөнкү концентрациялуу чөйрөнү көздөй жылып, акыры клеткаларда керектелет. Ал эми көмүр кычкыл газы органдан концентрациясы аз канга өтүп, өпкөгө келет, андан сыртка чыгат. Мындан тышкары организмде дем алуу кошумча механизмдердин жардамы менен да ишке ашырылат. Кандын суюк чөйрөсүндө (кан сары суусу) газдар начар эрийт. Мындай кыйынчылыкты кандагы өзгөчө зат — гемоглобин жеңилдетет. Гемоглобин кан суюктугуна караганда кычкылтекти 70 эсе, көмүр кычкыл газды 20 эседен көп байланыштырат. Өпкөгө келген кычкылтек өпкө капиллярындагы канга, андан эритроцитке өтөт. Эритроциттеги гемоглобин кычкылтек менен кошулуп, оксигемоглобинди пайда кылат. Мунун натыйжасында эритроциттеги кычкылтек азайып, кычкылтектин жаңы молекуласынын келишине шарт түзөт. Ошентип кан өпкө капилляры аркылуу өтүп жаткан мезгилде эритроциттер кычкылтекти өзүнө тартып алып, канда кычкылтектин концентрациясы жогорулайт. Өпкөдө, башкача айтканда кычкылтек концентрациясы жогору жерде оксигемоглобин пайда болот. Ал эми кычкылтек концентрациясы төмөн ткандарда оксигемоглобин ажырап, бошогон кычкылтек ткандарга сиңет. Борбордук нерв системасындагы Дем алуу борбору Дем алуунун ылдамдыгын, тереңдигин башкарат. Сырткы Дем алууну организмдин талабына ыңгайлаштырат. Сырткы Дем алуунун натыйжалуулугу көп учурда кишинин кемтигине байланыштуу (бүкчүйүп жүргөндөрдө аз). Атайын машыгуунун, мисалы, дем алдыргыч гимнастика же башңа көнүгүүлөрдүн жардамы менен Дем алуунун натыйжалуулугун жогорулатууга болот.
Вдыхаемый аба 78% азоттон, 20,95% кычкылтектен жана аз өлчөмдөгү башка газдардан, анын ичинде аргон, көмүр кычкыл газы, неон, гелий жана суутектен турат. Выдыхаемый аба 4-5% көмүр кычкыл газын камтыйт, бул дем алынган абадагы өлчөмдөн жүз эсе көп. Кычкылтектин көлөмү болжол менен төрттөн бирине, 4%-5% жалпы аба көлөмүнөн азаят.
Автоматтык дем алуу жөн гана тандоо аркылуу же сүзүү, сүйлөө, ырдоо же вокалдык тренингдер үчүн колдонулганда чектелиши мүмкүн.[1][2] Дем алуу каалоосун гипоксия абалына чейин басуу мүмкүн эмес, бирок машыгуу дем алууну кармап туруу жөндөмүн жакшыртат. Медитациялык дем алуу көнүгүүлөрү эс алууга жана стрессти азайтууга жардам берери далилденген, бирок алардын башка ден соолукка пайдасы бар экендиги далилденген эмес.[3][4]
Автоматтык дем алууну көзөмөлдөөнүн башка рефлекстери бар. Өзгөчө бетти муздак сууга салуу сүңгүү рефлекси деп аталган реакцияны жаратат.[5] Алгачкы натыйжасы – дем алуу жолдорунун суудан жабылышы.
Физикалык көнүгүүлөр учурунда көбүрөөк кычкылтек сиңирүү үчүн дем алуу тереңдейт.[6] Терең дем алуунун дагы бир себеби - организмдин ядронун бекемделиши.[7] Терең дем алуу процессинде көкүрөк диафрагмасы ядронун төмөнкү позициясын ээлеп, бул ич көңдөйүндө басымды жаратууга жардам берет, ал бел омуртоону бекемдейт.
Белгилүү дем алуу паттерндари белгилүү учурдагы маанайда пайда болуп турат.[8] Бул байланыштын негизинде ар түрдүү тармактардын адистери алар белгилүү бир маанайдын пайда болушуна шарт түзүшү мүмкүн деп эсептешет, көп колдонулган дем алуу паттерндарын кабыл алуу менен. Мисалы, жана балким эң таралган кеңеш боюнча, диафрагма жана ич көбүрөөк катышкан терең дем алуу эс алууга шарт түзөт.[9]
Колдонулган адабияттар
түзөтүү- Кыргыз Совет Энциклопедиясынын Башкы редакциясы. «Ден соолук» Медициналык энциклопедия. - Ф.:1991, ISBN 5-89750-008-8
Шилтемелер
түзөтүү- ↑ Pulmonary Breathing: Anatomy, Mechanics of Breathing, Defenses Against Infection and Respiratory Disorders. scopeheal.com. Текшерилген күнү 27 -сентябрь (аяк оона) 2024.
- ↑ Proper Breathing Techniques for Body Oxygenation, Health, and Fitness. www.normalbreathing.com. Текшерилген күнү 27 -сентябрь (аяк оона) 2024.
- ↑ Mindful Breathing: The Science Behind Stress Reduction. science.zeba.academy. Текшерилген күнү 27 -сентябрь (аяк оона) 2024.
- ↑ How Mindfulness Breathwork Can Transform Your Relationship With Anxiety. www.satorimindsbreathwork.com. Текшерилген күнү 27 -сентябрь (аяк оона) 2024.
- ↑ The Mammalian Diving Response: An Enigmatic Reflex to Preserve Life?. www.ncbi.nlm.nih.gov. Текшерилген күнү 27 -сентябрь (аяк оона) 2024.
- ↑ Breathing During Exercise: Why And How To Do It Properly. betterme.world. Текшерилген күнү 27 -сентябрь (аяк оона) 2024.
- ↑ Diaphragm function for core stability. hanslindgren.com. Текшерилген күнү 27 -сентябрь (аяк оона) 2024.
- ↑ Breathing: The Interface Between Thoughts & Emotions. thinkmovement.net. Текшерилген күнү 27 -сентябрь (аяк оона) 2024.
- ↑ How Breath-Control Can Change Your Life: A Systematic Review on Psycho-Physiological Correlates of Slow Breathing. www.ncbi.nlm.nih.gov. Текшерилген күнү 27 -сентябрь (аяк оона) 2024.