Компьютердик лингвистика

Компьютердик лингвистика (computational

linguistics) – тилди компьютерде моделдеп иштетүү

максатын көздөгөн колдонмо лингвистиканын бир

тармагы. Тилди компьютерде моделдөө жагынан

информатика, жасалма интеллект, программалар

теориясы өңдүү кибернетикалык багыттар менен

тогошот. Жалпысынан компьютер аркылуу ишке

ашырылган тил илиминдеги бардык багыттар

компьютердик лингвистиканын объекти деп табылат.

Лингвистика түзөтүү

Теориялык лингвистика – жалпы тил илиминин негизинен тилдик моделдердин көйгөйлөрү, лингвистикалык универсалийлерди издөө (белгилүү бир деңгээлде тилдердин чоң топторуна же бардык тилдерге тиешелүү болгон мүнөздөмөлөр же өзгөчөлүктөр) менен алектенген бөлүмү.

Теориялык тил илиминин маанилүү бөлүмдөрү:

1 Фонология^[1]

2 Орфография^[2]

3 Лексикология^[3]

4 Фразеология^[4]

5 Морфология^[5]

6 Синтаксис^[6]

7 Семантика^[7]

Дескриптивдик лингвистика

Дескриптивизм, дескриптив лингвистика (англисче descriptive "descriptive" <кеч латын descriptivus <descript- "жазылган" ) - 1920-1950-жылдардагы Америка тил илиминин багыты. Л.Блумфилд дескриптивизмдин негиздөөчүсү жана анын негизги теоретиги болуп эсептелет.

Дескриптивизм түшүнүгүнүн калыптанышына америкалык индейлердин тилдерин жана маданиятын изилдеген америкалык окумуштуулардын изилдөө практикасы чечкиндүү таасирин тийгизген. Бул тилдер синхрондуу түрдө гана сүрөттөлүшү мүмкүн, изилдөөчүлөр алардын тарыхы жөнүндө эч кандай маалыматка ээ эмес; тексттердин сөзгө бөлүнүшү чоң кыйынчылыктарга дуушар болгон, көптөгөн грамматикалык жана лексикалык маанилер түшүнүксүз болуп чыккан, изилдөөчү маданияттардын чоң айырмачылыгынан улам үйрөнүп жаткан тилди эркин өздөштүрө алган эмес жана өзүнүн маалымат берүүчүсүнө дайыма суроо берүүгө аргасыз болгон.

Колдонмо лингвистика

Колдонмо лингвистика (прикладная лингвистика) - теориялык лингвистика менен катар тил жөнүндөгү илимдин бир бөлүгү. Ал тил үйрөнүүгө байланышкан практикалык маселелерди чечүүгө, ошондой эле башка тармактарда лингвистикалык теорияны практикалык колдонууга адистешкен.

Тарыхы[оңдоо түзөтүү

Математикалык лингвистика – жасалма интеллект илиминин бир тармагы. Анын тарыхы 1950-жылдары Америка Кошмо Штаттарында башталган. Транзистордун ойлоп табылышы жана компьютерлердин жаңы мууну, ошондой эле биринчи программалоо тилдери пайда болушу менен машиналык котормодо, өзгөчө орусиялык илимий журналдарда эксперименттер башталды. 1960-жылдары СССРде да ушундай изилдөөлөр жүргүзүлгөн (мисалы, 1964-жылдагы «Кибернетика проблемалары» жыйнагында орус тилинен армян тилине которулган макала).

1958-жылдын 15-майынан 21-майына чейин 1-Москва мамлекеттик педагогикалык институтунда машина которуу боюнча биринчи Буткул союздук конференция болгон. Уюштуруу комитетине В Ю Розенцвейг жана уюштуруу комитетинин жооптуу секретары Г. В. Чернов башчылык кылышты. Конференциянын толук программасы «Машиналык котормо жана прикладдык лингвистика» жыйнагында, т. 1, 1959 (ака "Машина котормо бирикмесинин бюллетени № 8"). В.Ю.Розенцвейг эске салгандай, конференциянын тезистеринин басылып чыккан жыйнагы АКШда аяктап, ал жерде чоң таасир калтырды.

1959-жылы апрелде Ленинградда Ленинград университети жана прикладдык лингвистика комитети тарабынан чакырылган математикалык тил илими боюнча биринчи Буткул союздук конференция болуп етту. Жолугушуунун негизги уюштуруучусу Андреев Н.Д. Жыйынга бир катар көрүнүктүү математиктер, атап айтканда, С.Л.Соболев, Л.В.Канторович (кийин — Нобель сыйлыгынын лауреаты) жана А.А. Марков (дебатка акыркы экөө катышкан) катышты. Жолугушуунун ачылыш күнүндө В.Ю.Розенцвейг «Котормонун жалпы лингвистикалык теориясы жана математикалык лингвистика» аттуу негизги баяндама жасады.

Компьютердик лингвистика

Эсептөө лингвистикасынын милдеттери жана багыттары төмөнкүлөрдү камтыйт:

1 Корпустук лингвистика электрондук текст корпусун түзүү жана пайдалануу.

2Электрондук сөздүктөрдү, тезаурус, онтологияларды түзүү. Мисалы, Lingvo. жана автоматтык которуу, орфографияны текшерүү үчүн колдонулат.

3Тексттерди автоматтык которуу. Promt орус котормочуларынын арасында популярдуу. Акысыздардын арасында Google Translate котормочусу бар.

4Автоматтык фактыларды алуу, текстти казып алуу.

5Авторефирование(англ автоматтык жыйынтыктоо). Бул функция, мисалы, Microsoft Word программасында камтылган

6Билимди башкаруу системаларын куруу. Эксперттик системаларды кароо

7Суроолорго жооп берүү системаларын түзүү.

Колдонулган адабияттар түзөтүү

“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы: 4-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2012. 832 бет, илл. ISBN 978 9967-14-104 -9

↑ Фонология (грек тилинен φωνή «үн» + λόγος «үйрөтүү») — тилдин тыбыштык түзүлүшүнүн түзүлүшүн жана тил системасындагы тыбыштардын иштешин изилдөөчү тил илиминин бир бөлүмү. Фонемалардын негизги бирдиги – фонема, изилдөөнүн негизги объектиси – тилдин фонологиялык системасын түзгөн фонемалардын карама-каршылыгы (оппозициясы) .Көпчүлүк эксперттер фонологияны (кеп тыбыштарынын функционалдык жагы жөнүндөгү окууну) фонетиканын (кеч тыбыштары жөнүндөгү окуу) бөлүмү (бөлүгү) катары карашат; кээ бирлери (алардын арасында, атап айтканда, Н.С. Трубецкой, С.К.Шаумян сыяктуу көрүнүктүү фонологдор) бул эки дисциплинаны тил илиминин кесилишпеген тармактары катары карашат.
↑ Орфография байыркы грек сөзүнөн алынган."Туура жазуу" деген түшүнүкту берет.
↑ Лексикология (байыркы грек тилинен λέξις - сөз, туюнтма, λόγος - илим, өкүм) - тил илиминин сөз байлыгын изилдөөчү бөлүмү. Лексикология жалпы жана конкреттүү болуп бөлүнөт. Жеке лексикология белгилүү бир тилдин лексикалык курамын изилдейт .
↑ Фразеология (грек тилинен φράσις - туюнтма жана грек λογος - түшүнүк, окутуу) - тил илиминин туруктуу кеп бурулуштарын жана сөз айкаштарын - фразеологиялык бирдиктерди изилдөөчү тармагы. Тилдин фразеологиялык бирдиктеринин жыйындысы анын фразеологиясы деп да аталат Колдонмо лингвистикада, өзгөчө англо-саксон өлкөлөрүндө фразеологиянын ордуна, туруктуу сөз айкаштарына гана эмес, жалпысынан эркин сүйлөөгө да тиешелүү болгон кененирээк “формулалык тил” (en: Formulaic speak) дисциплинасы изилденет (en: Автоматтык сүйлөө).
↑ Морфология азыркы тил илиминде үстөмдүк кылып жаткан өзүнүн милдеттерин түшүнүүсүнө ылайык сөздөрдүн формалык касиеттерин жана аларды түзгөн морфемаларды (тыбыштык состав, ырааттуулук ж. же "морфологиялык маанилер"). Мына ушул эки чоң милдетке ылайык морфология көбүнчө эки тармакка бөлүнөт: «формалдуу» морфология же морфемика, анын борборунда сөз жана морфема деген түшүнүктөр жана грамматикалык морфологиялык маанилердин касиеттерин изилдөөчү грамматикалык семантика. жана категориялар (башкача айтканда, дүйнө тилдеринин морфологиялык жактан берилген сөз түзүлүшү жана флексиясы).
↑ Синтаксис (байыркы грекче σύν-ταξις “композиция”, “координация”, “тартип”) – тил илиминин номинативдик жана коммуникативдик тилдик бирдиктер: сүйлөм жана сөз айкаштары изилденүүчү бөлүмү. Сөзмө-сөз которулган синтаксис түзүүнү гана эмес, сөздөрдү иретке келтирүү, координациялоо, айкалыштыруу, ырааттуу текстке айкалыштыруу дегенди билдирет. Тил илиминде синтаксис – бул ар бир тилдеги сүйлөмдөрдүн түзүлүшүн иретке келтирүүчү жана изилдөөчү эрежелердин, теориялык системалардын жана тилдик процесстердин жыйындысы. Көптөгөн синтаксистердин максаты – бардык тилдер үчүн жалпы болгон синтаксистик эрежелерди орнотуу, ар кандай тилдерде сөздөрдүн айкалыштыруу менен сөз айкаштарын жана сүйлөмдөрдү түзүүнү үйрөнүү.
↑ Семантика (байыркы грек тилинен σημαντικός «белгилөө») — тил бирдиктеринин семантикалык маанисин изилдөөчү тил илиминин тармагы. Семантикалык анализ окуу куралы катары колдонулат. XIX кылымдын аягы – XX кылымдын башында семантика көбүнчө семасиология (байыркы грек тилинен σημασία «белги, белги») деп аталып калган . Семантика боюнча окумуштуулар дагы деле көбүнчө семасиологдор деп аталат. Ошондой эле «семантика» тилдик бирдиктердин белгилүү бир классынын маанилеринин диапазонун да белгилей алат (мисалы, «кыймыл этиштеринин семантикасы»).

[1] Фонология (грек тилинен φωνή «үн» + λόγος «үйрөтүү») — тилдин тыбыштык түзүлүшүнүн түзүлүшүн жана тил системасындагы тыбыштардын иштешин изилдөөчү тил илиминин бир бөлүмү. Фонемалардын негизги бирдиги – фонема, изилдөөнүн негизги объектиси – тилдин фонологиялык системасын түзгөн фонемалардын карама-каршылыгы (оппозициясы) .Көпчүлүк эксперттер фонологияны (кеп тыбыштарынын функционалдык жагы жөнүндөгү окууну) фонетиканын (кеч тыбыштары жөнүндөгү окуу) бөлүмү (бөлүгү) катары карашат; кээ бирлери (алардын арасында, атап айтканда, Н.С. Трубецкой, С.К.Шаумян сыяктуу көрүнүктүү фонологдор) бул эки дисциплинаны тил илиминин кесилишпеген тармактары катары карашат.

[2] Орфография байыркы грек сөзүнөн алынган."Туура жазуу" деген түшүнүкту берет.

[3] Лексикология (байыркы грек тилинен λέξις - сөз, туюнтма, λόγος - илим, өкүм) - тил илиминин сөз байлыгын изилдөөчү бөлүмү. Лексикология жалпы жана конкреттүү болуп бөлүнөт. Жеке лексикология белгилүү бир тилдин лексикалык курамын изилдейт .

[4] Фразеология (грек тилинен φράσις - туюнтма жана грек λογος - түшүнүк, окутуу) - тил илиминин туруктуу кеп бурулуштарын жана сөз айкаштарын - фразеологиялык бирдиктерди изилдөөчү тармагы. Тилдин фразеологиялык бирдиктеринин жыйындысы анын фразеологиясы деп да аталат Колдонмо лингвистикада, өзгөчө англо-саксон өлкөлөрүндө фразеологиянын ордуна, туруктуу сөз айкаштарына гана эмес, жалпысынан эркин сүйлөөгө да тиешелүү болгон кененирээк “формулалык тил” (en: Formulaic speak) дисциплинасы изилденет (en: Автоматтык сүйлөө).

[5] Морфология азыркы тил илиминде үстөмдүк кылып жаткан өзүнүн милдеттерин түшүнүүсүнө ылайык сөздөрдүн формалык касиеттерин жана аларды түзгөн морфемаларды (тыбыштык состав, ырааттуулук ж. же "морфологиялык маанилер"). Мына ушул эки чоң милдетке ылайык морфология көбүнчө эки тармакка бөлүнөт: «формалдуу» морфология же морфемика, анын борборунда сөз жана морфема деген түшүнүктөр жана грамматикалык морфологиялык маанилердин касиеттерин изилдөөчү грамматикалык семантика. жана категориялар (башкача айтканда, дүйнө тилдеринин морфологиялык жактан берилген сөз түзүлүшү жана флексиясы).

[6] Синтаксис (байыркы грекче σύν-ταξις “композиция”, “координация”, “тартип”) – тил илиминин номинативдик жана коммуникативдик тилдик бирдиктер: сүйлөм жана сөз айкаштары изилденүүчү бөлүмү. Сөзмө-сөз которулган синтаксис түзүүнү гана эмес, сөздөрдү иретке келтирүү, координациялоо, айкалыштыруу, ырааттуу текстке айкалыштыруу дегенди билдирет. Тил илиминде синтаксис – бул ар бир тилдеги сүйлөмдөрдүн түзүлүшүн иретке келтирүүчү жана изилдөөчү эрежелердин, теориялык системалардын жана тилдик процесстердин жыйындысы. Көптөгөн синтаксистердин максаты – бардык тилдер үчүн жалпы болгон синтаксистик эрежелерди орнотуу, ар кандай тилдерде сөздөрдүн айкалыштыруу менен сөз айкаштарын жана сүйлөмдөрдү түзүүнү үйрөнүү.

[7] Семантика (байыркы грек тилинен σημαντικός «белгилөө») — тил бирдиктеринин семантикалык маанисин изилдөөчү тил илиминин тармагы. Семантикалык анализ окуу куралы катары колдонулат. XIX кылымдын аягы – XX кылымдын башында семантика көбүнчө семасиология (байыркы грек тилинен σημασία «белги, белги») деп аталып калган . Семантика боюнча окумуштуулар дагы деле көбүнчө семасиологдор деп аталат. Ошондой эле «семантика» тилдик бирдиктердин белгилүү бир классынын маанилеринин диапазонун да белгилей алат (мисалы, «кыймыл этиштеринин семантикасы»).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]