Кыргызстандын Орусияга каратылышы

Кыргызстандын Россияга (Падышалык Россия, Россия Империясы) кошулушун чагылдыруу - кыргыз тарыхнаамасынын эң маанилүү илимий милдеттеринин бири. Бул геосаясий чоң мааниге ээ. Кыргызстан 1850-1870-жылдары Россия империясынын карамагына өткөн, ал эми 1855-1863-жылдары азыркы Түндүк Кыргызстандын аймагы полковник Черняевдин аскерлери тарабынан басып алынып, Россия империясынын курамына кирген. Бир катар кыргыз лидерлери орус баскынчылыгына каршы чыгышкан.

Кыргызстандын Орусияга каратылышы маселесинин советтик тарыхнаамада изилдениши

ХХ кылымдагы кыргыз улуттук тарыхнаамасында Кыргызстандын тарыхы коммунисттик идеологиянын бир бөлүгү болуп калган. Буга байланыштуу чыныгы тарыхый фактыларга көз салуу кыйын болуп калды. Ошентип, академик Б.Жамгерчинов 1950-1960-жылдары кыргыздар Россияга өз ыктыяры менен кошулган деген илимий тыянакты коргогон . Бирок, ал көбүнчө СССР өкмөтүнүн, анын ичинде Кыргыз ССРинин чокусуна үгүттөгөнү үчүн айыпталган. Чынында, Турдакун Усубалиев жетектеген Кыргызстан Коммунисттик партиясы колдогон бул теория Кыргызстан эгемендүүлүк алгандан бери бар.

Белгилүү болгондой, 1855 -жылы бугу уруусу өз ыктыяры менен орус жарандыгын алган, бул азыркы Кыргызстандын аймагын Россияга кошуу процессинин башталышын билдирген. Бул процесс көбүнчө кыргыз урууларына каршы активдүү согуш жүргүзгөн Каканд хандыгынын кеңейиши менен байланыштуу болгон. Акыркысын кыргыз жерине келген Падышалык Россиянын армиясынан коргоо издөөгө эмне мажбурлады.

Кыргызстандын Орусияга каратылышы маселеси азыркы тарыхнаамада

Бирок, улуттук көз караштагы кыргыз тарыхчыларынын жаңы мууну бул теорияны сындай башташты, ошондой эле аны оңдоо, жаңы варианттар боюнча изилдөө жүргүзүү зарылдыгы жөнүндө жаза башташты. Т.Омирбеков менен беттешкен Т.Кененсариев, мисалы, илимпоздордун, изилдөөчүлөрдүн улуу мууну түздөн -түз өз ишине душмандык менен мамиле кылышат. Бул расмий тарыхка альтернативдүү түрдө кароо, кыргыздардын чакан уруулары кабыл алган чечимдер жөнүндө көбүрөөк маалымат алуу каалоосу менен коштолот. Айрым авторлордун чыгармаларын жазууда саясий жана коммерциялык кызыкчылыктарды жокко чыгаруу мүмкүн эмес.

1867-1918-жылдары азыркы Кыргызстандын аймагы Россия империясынын курамына кирген Түркстан генерал өкмөтүнүн курамында болгон. Түркстан узак убакыт бою империянын европалык бөлүгүнөн обочолонгон колониялык форпост бойдон калган, бирок 20-кылымдын аягына чейин темир жолдордун пайда болушу анын аймагын чектеп койгон жана көптөгөн орус иммигранттарынын пайда болушуна салым кошкон. Бул суу жана жер ресурстары үчүн күрөшкө алып келди. Кээ бир аймактарда орус үй-бүлөлөрүнүн отурукташуусу терс кабыл алынган.

Падышанын катаал көчүрүү жана салык саясаты орустардын гана эмес, кыргыздардын да улуттук жана экономикалык эзүүсүн күчөттү. Орто Азия элдеринин колонияга болгон биринчи аракети 1898-жылы Анжиян шаарындагы Фергана өрөөнүндө болгон.

8-июль 1916 -жылы Император Николай II империянын чет элдик калкын активдүү армиянын аймагында чеп жана аскердик коммуникация курууга тартуу боюнча декретке кол койгон. Ошентип 1916-жылдагы Түркстан көтөрүлүшү башталды. Көтөрүлүш ырайымсыздык менен басылган. Жети-Суудан орус конуштарын кууп чыгууга аракет кылган көптөгөн кыргыздар менен казактар ​​падыша аскерлеринен Кытайга качып кетишкен.

1-этап: Түндүк Кыргызстандын Падышалык Россияга дипломатиялык, диний, аскердик жана экономикалык таасир аркылуу кошулушу

Москва Кыргызстанга 19-кылымдын биринчи чейрегинен бери келечектин объектиси катары көңүл буруп келет жана аны практикалык түрдө ишке ашыруу ошол эле кылымдын 60-70-жылдарына туура келет. Оозеки келишимдер жана документалдык бүтүмдөр менен башталган процесс 1864 -жылы башталган. Анын ичинде кыргыздар аскердик кызматтан бошотулган, эгемен эл катары калган. Кампания кыргыз урууларынын ишенимдүү бөлүгүнүн имамдарынын жана башкаруучуларынын жардамы менен жүргүзүлгөн. Аскердик таасир күчөдү. Натыйжада Ысык -Көлдө - Ак -Суу (1865), Каракол (1869), Тянь -Шань - Нарында (1868) чептер курулган.

Ошол эле учурда ошол кездеги улутчулдардын бир катар оппозиция өкүлдөрү жана колдоочулары камакка алынган. 1867 -жылы Балбай туткунга түшкөн. Уметаала Проценконун Нарын облусундагы аскердик кампаниясынан кийин багынып берген. Бул жерден, чынында, падышалык Россия Кыргызстандын түндүк аймактарында үстөмдүк орнотту.

Ар кандай булактар ​​боюнча Түндүк Кыргызстандын Россия империясына кошулушу 1963-1868 -жылдар аралыгында болгон. Бул жерлерди басып алуу учурунда эки модель колдонулган (ишенимдүү кландар менен келишимдер жана оппозициялык топторго куралдуу басым). Жыйынтыгында Кыргызстан "толук же реалдуу типтеги" колонияга айланды (Түркстандын саясий жана стратегиялык маанисине байланыштуу, жергиликтүү бийликтер аскердик жана жарандык башкарууну бириктиргенде).

Ички жана эл аралык абалдын татаалдыгы, кыргыз урууларынын ортосундагы үзгүлтүксүз согуштар, ошондой эле Каканд хандыгынын кысымы сыяктуу, кээ бир кыргыз окумуштууларын Падышалык Россияга кайрылууга мажбур кылган. Орман, Балбай, Чоң Карач, Муратаалы, Тилекмат, Үмөтаалы жана Осмон сыяктуу уруу башчылары (манапа) түштүк жана ички душмандар менен өз алдынча согуш жүргүзүүнү каалап, Падышалык Россияга баш ийүүнү каалашкан эмес. Боромбай, Качыбек, Байтик сыяктуу манаптар бейтарап бойдон калышты. Бул боюнча кыргыздар экиге бөлүнүп, коңшу мамлекеттер менен кыргыз этносунун ичинде согушкан уруулардын ортосундагы согушту улантууну каалашкан. Императордук мамлекет согуштун болушун толук четке кага алат деп болжолдонууда. Өз кезегинде, кээ бир тарыхчылардын пикири боюнча, бул манаптын бийлигин кулатышы мүмкүн, көбүнчө региондо согушуу жөндөмүнө негизделет, алардын урууларынын жайыттары үчүн жайыт, мал жана суу ресурстарын басып алуу.

Россияга карата түндүк региондордун кыргыз лидерлери үч түргө бөлүнгөн: а) орус бийлигин тааныгандар (Качыбек, Боромбай, Байтик); б) нейтралдуу, кошунага көп көңүл бурбаган (Ормон, Үмөтаалы, Тилекмат, Муратаалы, Чоң Карач, Жантай, Жангарач ж. б.); в) иш жүзүндө каршы (Осмон, Балбай баатыр ж. б.). Ал кезде кыргыз жерлери бир мамлекетти көрсөтпөгөндүктөн жана элдер көп топтордон тургандыктан, ондогон жана жүздөгөн көчмөн, ошондой эле отурукташкан жамааттардын жеке мотивдерин эске алуу маанилүү.

2-этап: Кыргызстандын түштүк аймактарын Россия Империясынын кошуусу  
Падышалык Россиянын азыркы Кыргызстандын түштүк бөлүгүн басып алышы түндүктөгү окуялардан айырмаланат. Бул аймакта феодализм үстөмдүк кылган. Натыйжада, падыша өкмөтү 1873-1876-жылдары элдик кыймыл, андан кийин жергиликтүү башкаруучуларга каршы көтөрүлүш уюштурган. Акыркысы карапайым кыргыздардан көтөрүлүшкө жана кандуу өч алууга алып келди, алар жерлерге жана башка ресурстардын көбүнө ээ болгон бай туугандарына багытталды. Натыйжада, падышалык Россия кийинки көтөрүлүштү "басуу" үчүн аскерлерин жиберүүгө аргасыз болгон, бул дагы региондогу таасирин күчөтүүгө мүмкүндүк берди. Кээ бир заманбап тарыхчылар бул иш атайылап аскерлерди тартуу максатында пландалган деп ырасташат. Бирок, бул чындык империалисттик күчтөрдүн бул иш -аракетинин себептери менен себептерине муктаж болбогондугуна байланыштуу күмөн.

Россия империясы Кыргызстандын түштүгүндө Кокон ханынын элге каршы саясатына каршы элдик көтөрүлүштү көтөргөн. Бул 1873-1876-жылдардагы элдик кыймыл деп аталат. Анын негизги лидерлери Искак Асан уулу Полот Хан, Мамыр Мерген уулу, Абдрахман Аптабачи, Момун Шамурзак уулу, Абдылдабек ж.б. 1875-жылы августта Кокон ханы Кудаяр-хан качкандан кийин падыша аскери Ферганага чабуул койгон. 1875-76-жылдардагы кандуу кармаштардын натыйжасында элдик кыймыл жеңилип, анын генералы Искак Полот хан 1876-жылдын 1-мартында дарга асылган.

1873-1876-жылдары кыймылдын токтошу жана 1876-жылдын аягына чейин алайлык кыргыздардын орус жарандыгын алышы менен Кыргызстандын түштүгү дагы Россия империясынын курамына кирген

Интернеттеги шилтемелер:

• https://rus.azattyk.org/a/27187052.html
• https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/history/kyrgyzstan-as-part-of-russia/35095-kyrgyzy-v-sostave-rossiyskoy-imperii.html
• 
  

Адабияттар:

1. Ахмеджанов Г.А. Советская историография присоединения Средней зии к России.—Ташкент: Фан, 1989.—155 с.
2. Джамгерчинов Б.Д. Добровольное вхождение Киргизии в состав России.— Фрунзе: Киргизгосиздат, 1963.— 436 с.
3. Кененсариев Т. Кыргызстандын Орусияга каратылышы.-Бишкек: Кыргызстан,1997.—360 бет.
4. Кененсариев Т. Кыргызстандын ХIХ кылымдын 50-70-жылдарындагы саясый өнүгүүсү. –Бишкек: Бийиктик,2009. -392 б.
5. Плоских В.М. У истоков дружбы.-Фрунзе: Кыргызстан, 1972.-152 с.
6. Терентьев М.А. История завоевания Средней Азии. —СПб.: Тип. Комарова, 1906.—Т.2.—547 бет.
7. Токторбек Өмүрбектегин, Тынчтыкбек Чоротегин. Түндүк Кыргызстандын Орусияга каратылышы.1855—1868.— Бишкек: Мамлекеттик ”Учкун” концерни, 1992.
8. Чороев Т. Кыргызстан — колония.// Кыргызы и Кыргызстан: Опыт нового исторического осмысления.—Бишкек: Илим,1994.
9. Усенбаев К. Присоединение Кыргызстана к России./Программа трансформации гуманитарного образования в Кыргызской Республике.//История Кыргызстана с древнейших времен до конца ХIХ в.—Бишкек: Фонд ”Сорос—Кыргызстан”,1996.— С.253—276.