Түркстан фумариоласы

Түркстан фумариоласы (лат. Fumariola turkestanica, Korsh.) - Бийиктиги 6–10 см келген өсүмдүк. Жалбырактары узун, жип сымал жалбырак саптуу, эки ирет учтуу жалбырактуу; сегменттери узун саптуу, бөлүкчөлөрү сапсыз, бүтүн кырдуу, 2–3 айчыктуу же бөлүктүү. Гүл тобу (2–10 гүлдөр) жалбыракка тушташ жайгашкан, гүл саптары жалбырактан бир аз кыска, чачы топ гүл, кыскарган же чатырчадай. Гүл жанжалбыракчалары өтө кичинекей, түрпүчөдөй; гүл коргону сары, сырткы желекчелери жазы, жалпак сымал, төмөнкүсү тескери жумуртка сымал, жогоркусу ичке, тескери жумурткадай, түбүндө кап сымал уркуйган жери бар, бирок текөөрчөсүз; желекчелери ичке жана кыска. Мөмөсү – бир уруктуу жаңгакча, узундугу 3 мм дей, туурасы 1 мм ге чейин, бышып жетилгенде карайган.

Биологиялык өзгөчөлүгү

Жетишеерлик изилденбеген. Май – июндун аягында гүлдөп , июлң – августта мөмөлөйт , жарымына жакын уругу бышпайт; вегетативдик көбөйүүсү жок.

Жалпы жана өлкөдө таралышы

Шахимардан жана Исфайрамсай сууларынын бассейни, суу аралыктырындагы тоо этектери (Арпалык тоолору, Лянгар, Янгисай жана Аушир капчыгайлары, Курбанкөл көлүнүн тегереги) жана Алай тоо кыркасынын батыш бөлүгүнүн түндүк капталы (Кыргызстан жана Өзбекстандын анклавы) ; Тажикстанда бар экендиги жаңылыштуу.

Өсүү шарттары

Капысынан тик ылдый аска-зоолордун жаракаларын, салаңдаган акиташ аскаларын, көпчүлүк учурларда түндүк-чыгыш бетин, аз санда аскалардын алдында деңиз деңгээлинен 1050–1500 м бийиктиктерден учуратса болот.

Саны

Оптималдуу өсүү шарттарында түрдүн жыштыгы аянты 10х10 м келген обочолонгон тоо беттеринде 15 даана кездешээрине карабастан, жалпы саны өтө аз.

Чектөөчү факторлор

Стенойкия, түрдүн конкуренттүүлүгүнүн төмөн деңгээли. Аз сандагы жана чектелген мейкиндикти ээлеген популяциялары кандайдыр бир тоокен иштетүү иштеринин, жол куруунун жана башкалардын кесепетинен биотоптор деградация болгон учурда жеңил эле жок болуп кетиши мүмкүн.

Өстүрүү

Өстүрүлгөн эмес. Фармацевтикалык касиеттери изилденбеген.

Уюштурулган коргоо аракеттери

Иштелип чыкпаган. Түр СССРдин , Өзбекстандын жана Кыргызстандын кызыл китептерине киргизилген, бирок бир дагы коруктардын территориясында түр учураган аймактар кирген эмес.

Коргоо үчүн зарыл аракеттер

Үзгүлтүксүз негативдик факторлордун интенсивдүүлүгүнө жана түрдүн санына текшерүү жасап, жаңы популяцияларын издеп, Ботаника багына (жаратылыштан алынган уругунан) интродукциялоо жана жакын жердеги коргоого алынган территориялардан (Чыраншаш, Абширсай) маданий өстүрүү зарыл.

Статусу

Категориясы EN B1ab(iii,iv). Кыскарып кетүү коркунучунда турган монотиптик тукумдун өкүлү болгон өтө сейрек кездешкен түр.

Колдонулган адабияттар

• Кыргыз Республикасынын Кызыл китеби 2-басылышы – Бишкек: 2006. – 544 б. – ISBN 9967-23-367-2