Түштүк Америка

	Түштүк Америка
	; Батыш жарым шарынын картасындагы Түштүк Америка
Аянты	17 840 000 км²
Калкы	438 039 139 адам
Жыштыгы	21,4 адам/км²
Этнохороними	түштүк америкалык, түштүк америкалыктар
Курамында	13
Көз каранды; өлкөлөр	3
Тилдери	индей тилдеринде, португалча, испанча, англисче, нидерландча
Убакыт аралыгы	UTC-2 дөн UTC-5
Ири шаарлары	Сан-Паулу (12,1 млн) ; Лима (9,6 млн) ; Богота (7,9 млн) ; Рио-де-Жанейро (6,2 млн) ; Сантьяго (6,2 млн) ; Буэнос-Айрес (3,1 млн) ; Бразилиа (3 млн) ; Салвадор (2,6 млн) ; Форталеза (2,5 млн) ; Каракас (2,0 млн)
Түштүк Америка Викиказынада

Түштүк Америка — Батыш жарым шардын түштүгүндө жайгашкан Жер планетасынын алты континентинин (материгинин) бири. Батышынан - Тынч океанынын, чыгышынан - Атлантика океанынын, түндүгүнө - эки Американын ортосундагы табигый чек болгон Кариб деңизинин суулары менен чулганат. Материктин түндүк-батышындагы Панама моюнчасы Түштүк Американы Түндүк Америка менен байланыштырат. Эки континент кошулуп Америка дүйнө бөлүгүн түзөт.

Түштүк Американын жер аянты 17,840,000 чарчы километр. Түштүк Америка аймагы боюнча төртүнчү орунда (Азия, Африка жана Түндүк Америкадан кийин) жана калкынын саны боюнча бешинчи орунда (Азия, Африка, Европа жана Түндүк Америкадан кийин) турат^[1].

Түндүктөн түштүккө карай 7548 км, батыштан чыгышка карай 5150 км аймакты ээлейт^[1]. Материктин орточо бийиктиги — 580 м, эң жогорку чекити 6960 метрге жетип Аконкагуа тоосунда жайгашкан, эң төмөнкү чекит — Вальдес жарым аралы (-42 м)^[1].

Этимология

Континенттин аталышында «Америка» сөзүн Мартин Вальдземюллер, Америго Веспуччи атынын латын вариантын картага түшүрүп жатып биринчилерден болуп колдонгон, ал эми Веспуччи жердин Христофор Колумб тарабынан ачылышы Индияга таандыгы жок, жана бул жер Европалыктарга мурда белгисиз болгон Жаңы Дүйнө деп сунуштаган.

Тарыхы

Түштүк Америкада адамзаттын отурукташуусу болжол менен 15 000 жыл мурда башталган. Континенттеги азыркы учурда белгилүү болгон эң байыркы цивилизация — Перудагы Норте-Чико же Карал-Супе маданияты, ал болжол менен б.з.ч. 3500-жылдары пайда болгон жана Американын эң алгачкы цивилизациясы катары таанылат^[2]^[3].

Кийинчерээк, Анд тоолорунун аймагында Инк падышачылыгы пайда болуп, 1438-жылы Перунун Куско шаарын негиздешкен. Инктер өз доорунда эң ири жана өнүккөн цивилизация болуп, алардын падышачылыгы азыркы Перу, Боливия, Эквадор, Чили, Аргентина жана Колумбиянын аймактарын камтыган. Инк падышачылыгы учурунда башкаруу системасы, жол тармагы жана архитектурасы өзгөчө өнүккөн.

Кулду эл алдында сабоо. Бразилия, XIX кылым

1494-жылы Испания менен Португалиянын ортосунда Тордесильяс келишими түзүлүп, анын негизинде Түштүк Америка эки державанын ортосунда бөлүнгөн. Испания континенттин батыш бөлүгүн, ал эми Португалия чыгыш жээгин, азыркы Бразилияны колониялаштырган. Европалык колонизаторлор жергиликтүү элдерди кулчулукка алып, алардын маданиятын жана жашоо образын өзгөртүшкөн. Ошондой эле, Африкадан кулдар алып келинип, алар плантацияларда жана шахталарда иштетилген. Колониялык доордо католик дини кеңири жайылып, испан жана португал тилдери негизги тилдерге айланган. Бул мезгилде жергиликтүү калктын саны оор шарттар, оорулар жана зордук-зомбулуктун айынан кескин азайган^[3].

Фолкленд согушу учурундагы аргентиналык жоокерлер

XIX кылымдын башында Түштүк Америкада көз карандысыздык үчүн күрөш башталып, 1815–1822-жылдары көптөгөн жаңы мамлекеттер пайда болгон. Бул кыймылдардын башында Симон Боливар жана Хосе де Сан-Мартин сыяктуу лидерлер турган. Алардын жетекчилиги астында көптөгөн өлкөлөр испан жана португал бийлигинен бошонуп, өз алдынча мамлекеттерге айланышкан. Мисалы, Колумбия, Венесуэла, Эквадор, Перу жана Боливиянын көз карандысыздыкка жетишишкен. Бирок, бул күрөштөрдүн натыйжасында экономика начарлап, калктын саны азайган жана коомдо ар түрдүү топторго бөлүнүүлөр пайда болгон^[2].

XX кылымда Түштүк Америкада саясий жана экономикалык туруксуздук, аскердик төңкөрүштөр жана авторитардык режимдер кеңири жайылган. АКШнын аймактагы таасири күчөп, айрым учурларда алардын кийлигишүүсү менен өкмөттөр алмашкан. Мисалы, Куба революциясы жана Чилидеги Пиночеттин режими ушул доордун көрүнүктүү мисалдары болуп саналат^[3].

1990-жылдардан кийин көптөгөн өлкөлөр демократиялык жолду тандап, экономикалык реформаларды жүргүзө башташкан. Бирок, социалдык теңсиздик, коррупция жана саясий туруксуздук дагы деле чоң көйгөйлөр бойдон калууда^[3]^[2].

Географиясы

Түштүк Америка үч бурчтук формага ээ, анын негизи экватордук алкакта жайгашкан, ал эми бийиктиктери түштүк уюлду көздөй багытталган. Материк экватор менен анын түндүк бөлүгүндө кесип өтөт. Түштүк Американы түштүк тропик дагы кесип өтөт. Континенттин аянтынын көпчүлүк бөлүгү дал ушул параллелдердин ортосунда жайгашкан.

Географиялык изилдөөлөр

Генуэзиялык деңиз саякатчысы Кристобаль Коломбо, испан падышасынын алдында кызмат кылып, Христофор Колумб деген ат менен тарыхта калган. Эгерде Жер шар формасында болсо, анда батышка сүзүү менен, байлыктардын жана кенчтердин жомоктогудай жери болгон Индия же Кытайга сүзүп барса болот деп божомолдогон. 1492-жылы Христофор Колумбдун экспедициясы Антил аралдарына жеткен жана батыш жарым шарда жайгашкан материктердин биринчи ачуучусу болуп калган^[4].

ХV кылымдын аягында флоренциялык саякатчы Америго Веспуччи Колумб тарабынан ачылган жерлердин жаратылышын кылдат изилдеген. Бул жерлер Евразиянын бир бөлүгү эмес, жаңы материк болуп эсептелет деген жыйынтыкка келген. Кийин бул материкти Америгия же Америка деп атоону сунушташкан^[4].

Материктин жаратылышын изилдөөдө немец географы жана табият таануучу Александр Гумбольддун ролу чоң, ал 1799-1804 - жылдары Борбордук жана Түштүк Америка боюнча саякаттаган. ХIХ кылымда материктин кээ бир аймактарынын тереңирээк изилдениши башталган. 1821-1828 - жылдары Григорий Иванович Лангсдорф жетектеген орустардын экспедициясы Бразилиянын ички аймактарын изилдеген. Амазонка ойдуңунун геологиялык түзүлүшү, климаты, өсүмдүктөрү жана жаныбарлары жөнүндө баалуу маалыматтарды англиялык саякатчы Генри Бейтс 1848-1859 - жылдары экспедиция мезгилинде чогулткан^[4].

Саясий түзүлүшү

Эгемендүү мамлекеттер

Аталышы	Расмий аталышы	ISO	Борбору	Аянты/Орду		Калкы/жыштыгы адам/км²		Тили	Акча бирдиги
Аргентина	Аргентина Республикасы	ARG	Буэнос-Айрес	2,780,400 км²^[5]	8²^[5]	45,276,780^[6]	16,8	Испанча	Аргентина песосу
Боливия	Көп улуттуу Боливия мамлекети	BOL	Ла-Пас, Сукре	1,098,581 км²^[5]	27²^[5]	12,079,472^[6]	11,1	Испанча, кечуача, аймарача, гуараниче ж.б. 33 тилде	Боливия боливианосу
Бразилия	Бразил Федеративдик Республикасы	BRA	Бразилиа	8,514,877 км²²^[5]	5²^[5]	214,326,223^[6]	25,7	Португалча	Бразилия реалы
Чили	Чили Республикасы	CHL	Сантьяго	756,102 км²²^[5]	37²^[5]	19,493,184^[6]	24,5	Испанча	Чили песосу
Колумбия	Колумбия Республикасы	COL	Богота	1,138,910 км²²^[5]	25²^[5]	51,516,562^[6]	43,3	Испанча	Колумбия песосу
Эквадор	Эквадор Республикасы	ECU	Кито	283,561 км²²^[5]	73²^[5]	17,797,737^[6]	61,7	Испанча	АКШ доллары
Гайана	Кооперативдик Гайана Республикасы	GUY	Жоржтаун	214,969 км²²^[5]	85²^[5]	804,567^[6]	3,7	Англисче	Гайана доллары
Парагвай	Парагвай Республикасы	PRY	Асунсьон	406,752 км²²^[5]	58²^[5]	6,703,799^[6]	18,3	Испанча, гуараниче	Парагвай гуараниси
Перу	Перу Республикасы	PER	Лима	1,285,216 км²²^[5]	19²^[5]	33,715,471^[6]	25,2	Испанча, кечуача, аймарача	Перу солу
Суринам	Суринам Республикасы	SUR	Парамарибо	163,820 км²²^[5]	90²^[5]	612,985^[6]	3,9	Нидерландча	Суринам доллары
Уругвай	Чыгыш Уругвай Республикасы	URY	Монтевидео	176,215 км²²^[5]	88²^[5]	3,426,260^[6]	19,4	Испанча	Уругвай песосу
Венесуэла	Боливариана Венесуэла Республикасы	VEN	Каракас	912,050 км²²^[5]	32²^[5]	28,199,867^[6]	33,5	Испанча	Венесуэла боливары

Көз каранды аймактар

Аталышы	ISO	Борбору	Кайсы мамлекетке баш ийет	Аянты	Калкы	Тили
Гвиана	GUF	Кайенна	Франция	83,534 км²^[7]	294,071	Французча
Фолкленд аралдары	FLK	Порт-Стэнли	Улуу Британия	12,173 км²^[7]	3,398	Англисче
Түштүк Георгия жана Сандвич аралдары	SGS	Кинг-Эдуард-Пойнт	Улуу Британия	3,903 км²^[7]	Туруктуу жашаган калкы жок^[8]	Англисче

Булактар

↑ ^1.0 ^1.1 ^1.2 Большая российская энциклопедия. Южная Америка
↑ ^2.0 ^2.1 ^2.2 Encyclopædia Britannica. South America
↑ ^3.0 ^3.1 ^3.2 ^3.3 National Geographic. South America: Human Geography
↑ ^4.0 ^4.1 ^4.2 Билим Булагы. География: Түштүк Америка
↑ ^5.00 ^5.01 ^5.02 ^5.03 ^5.04 ^5.05 ^5.06 ^5.07 ^5.08 ^5.09 ^5.10 ^5.11 ^5.12 ^5.13 ^5.14 ^5.15 ^5.16 ^5.17 ^5.18 ^5.19 ^5.20 ^5.21 ^5.22 ^5.23 The World Factbook. Мамлекеттер, жер жана суу аянттарынын маалыматтары (англ.)
↑ ^6.00 ^6.01 ^6.02 ^6.03 ^6.04 ^6.05 ^6.06 ^6.07 ^6.08 ^6.09 ^6.10 ^6.11 БУУ. Department of Economic and Social Affairs Population Division. 2022 Revision of World Population Prospects (англ.)
↑ ^7.0 ^7.1 ^7.2 The World Factbook. Мамлекеттер, жер жана суу аянттарынын маалыматтары (англ.)
↑ Түштүк Георгия жана Сандвич аралдарынын Өкмөтү (англ.)

Тышкы шилтемелер

[:6-1] 1.0 ^1.1 ^1.2 Большая российская энциклопедия. Южная Америка

[:4-2] 2.0 ^2.1 ^2.2 Encyclopædia Britannica. South America

[:5-3] 3.0 ^3.1 ^3.2 ^3.3 National Geographic. South America: Human Geography

[:3-4] 4.0 ^4.1 ^4.2 Билим Булагы. География: Түштүк Америка

[:0-5] 5.00 ^5.01 ^5.02 ^5.03 ^5.04 ^5.05 ^5.06 ^5.07 ^5.08 ^5.09 ^5.10 ^5.11 ^5.12 ^5.13 ^5.14 ^5.15 ^5.16 ^5.17 ^5.18 ^5.19 ^5.20 ^5.21 ^5.22 ^5.23 The World Factbook. Мамлекеттер, жер жана суу аянттарынын маалыматтары (англ.)

[:1-6] 6.00 ^6.01 ^6.02 ^6.03 ^6.04 ^6.05 ^6.06 ^6.07 ^6.08 ^6.09 ^6.10 ^6.11 БУУ. Department of Economic and Social Affairs Population Division. 2022 Revision of World Population Prospects (англ.)

[:2-7] 7.0 ^7.1 ^7.2 The World Factbook. Мамлекеттер, жер жана суу аянттарынын маалыматтары (англ.)

[8] Түштүк Георгия жана Сандвич аралдарынын Өкмөтү (англ.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

Түштүк Америка Викиказынада
Түштүк Америка
Батыш жарым шарынын картасындагы Түштүк Америка
Аянты	17 840 000 км²
Калкы	438 039 139 адам
Жыштыгы	21,4 адам/км²
Этнохороними	түштүк америкалык, түштүк америкалыктар
Курамында	13
Көз каранды өлкөлөр	3
Тилдери	индей тилдеринде, португалча, испанча, англисче, нидерландча
Убакыт аралыгы	UTC-2 дөн UTC-5
Ири шаарлары	Сан-Паулу (12,1 млн) Лима (9,6 млн) Богота (7,9 млн) Рио-де-Жанейро (6,2 млн) Сантьяго (6,2 млн) Буэнос-Айрес (3,1 млн) Бразилиа (3 млн) Салвадор (2,6 млн) Форталеза (2,5 млн) Каракас (2,0 млн)