Айыл социолоиясы

АЙЫЛДЫН АЗЫРКЫ АБАЛЫНЫН ЖАЛПЫ МҮНӨЗДӨМӨСҮ

Айыл социологиясы үчүн төмөндөгүлөр баштапкы методологиялык жобо болуп эсептелет: биринчиден, ай¬ыл чарба өндүрүшү эл чарбасынын организминин бү-түндүгүн камсыз кыла турган чөйрөгө кирет, ансыз башка эч кандай тармактын жашоосу мүмкүн эмес; экинчиден, өтө көп сандагы адамдардын эмгекке, айыл-дагы турмушка катышуусу — Орусиядагы айылдыктар-дын саны 1989-жылы 39 млн. адамды, же бардык калк-тын 26% түзгөн. Ата мекендик айыл социологиясынын башатында белгилүү окумуштуу жана мамлекеттик ишмер В. Н. Большаков жазган «Кыштак» (1917—1927) деген мыкты чыгарма турат. Тверь губерниясынын волосттору-нун бирин иликтөөгө арналган бул эмгек жаңы турмуш-ту уюштуруудагы анын болгон өсүштөрү менен карама-каршылыктарынын татаалдыгын чагылткан, экономика-лык, саясий жана маданий тармактарда өтүп жаткан жүрүштөрдүн ар түрдүүлүгүн мүнөздөгөн. Копанкнни изилдөөлөр айыл социологиясынын ка-лыптануу жолундагы маанилүү белес болуп калды, анда авторлор ошол мезгилдеги дыйкандардын коомдук аң-сезиминин абалын чагылдырууга жана айылдыктардын турмушундагы жылыштарды жазууга аракет кылышкан. Алардын эмгегинин баалуулугу 60 жана 80-жылдарда жүргүзүлгөн изилдөөлөр дыйкандардын бардык эмгек чөйрөсүндө жана күндөлүк турмушунда өткөн өзгөрүү-лөр жөнүндө терең жыйынтыктарды чыгарууга негиз болуп бергендигинде да турат. Революцияга чейин майда өндүрүшчүлөрдөн турган али өзүнө тың кыштак андан көбүреөк майдаланып, обочолонууга бет алган туруктуу консервативдүү бирдик болчу. Чарба жүргүзүүнүн жамааттуу түрлөрүнүн би-ринчи учурларында айыл жана негизги социалдык ин-ституттары колхоз, совхоз бир-бирине окшош болушкан. Кийинчерээк 50—60-жылдардан тартып, айыл чарба өн-дүрүшүн топтоштуруу, адистештирүү жана ирилештарүү аракеттери күчөгөндө, кыштак адамдардын турмушунун өыурүштүк жана аймактык жагдайынын бнрдвги ката- ры кайрадан, бирок башка негизде бытырандыланып кетти. Турмуш көрсөткөндөй, ошону менен экономикалык жана социалдык чон каталыктар мснсн коштолгон орду толгус жоготууларга алып келдн. Бул айырмачылык колхоз менен еовхоздордун жана анылдардын өз ара катышьшан айкын көрунүп турат: 1980-жылы эле бир айыл чарба ншканасына орто эсеп менен 10 айыл туура келген. 80-жылдардын орто ченинде, кайра куруунун баш-талышында айыл чарбасындагы абал агрардык саясат алып келген кризисти туруш турпаты менен толук көр-сөттү. Айыл жүзүн аз сандагы алдыңкы колхоздор ме¬нен совхоздор эмес, улам барган сайын мезгилдин өктөм талаптарынан артта калып келген алардын негизги мас-сасы аныктаган өлкөдөгү жамаатташтыруу такагаи тун,-гуюк айылды жакырланууга, жапырт көчүп кетүүгө, жер иштеткендерднн баркын темендөтүүгө дуушарлантты. Бул туңгуюкка кептелүүнүн жеткен чеги 60-жылдардан баштап, өлкөгө буудай ташып келүүдөн көрүндү. Айылдагы экономикалык кризис социалдык турмуш-тагы дагы чоң өзгөрүүлөр менен коштолду. Кыштакта татаал социалдык-демографиялык абал түзүлдү, ал баа-рынан мурда көчүп кетүү жүрүштөрүнүн күчөшүнөн байкалды. Айыл калкынын азайышы негизинен европа бөлүгүнүн боборунун, Түндүк менен Сибирдин эсебииен жүрдү (Т. И. Заславская). Техникалык прогресс, айыл чарбасындагы өзгөрүүлөр эмгектин жаңы бөлүнүшүнө алып келген жок да, күн тартнбине жерди ээлөө түрүнүн өзгөрүшү, эмгектенүү-нүн сапаттык түзүлүшү, эмгектин өндүрүмдүүлүгүн түп-тамырынан бери жогорулата ала турган кызматкерлерди даярдоо сыяктуу кечнктирилгис маселелер коюлду. Айыл турыушун дагы бир башка жагынан карап ке-рүү керек. Акыркы жылдары айылдыктардын материал-дык турмуш-шартын жакшыртуу боюнча чоң иштер жүр-гүзүлгөнү менен (1970-жылдан 1989-жылга нейин совхоздун жумушчусунун айлык акысы 98,5 сомдон 196 соыго ченнн өскөн) колхозчулар менен совхоз жумуш-чуларынын чыныгы кнрешесинин деңгээли бул көрсөт-күч боюнча шаардыкынан бир топ эле артта калат. Ай¬лык акынын айырмачылыктары боюнча гана эмес, айыл эмгекчилерн эл чарбасынын башка тармактарынын кызматкерлери пандаланган турак-жай, коммуналдык тейлөе, транспорт түнүнү сыяктуу көп шарттардан куру калган. Жол азабынын ишке тийгизген тоскоолдугучу! Бул — азыркы күндөгү аграрчылардын эң негизги ма-селелеринин бири. Мурдагыдай эле калктын руханий талаптарын ка-нааттандырууга байланышкан маселелер да көп. Со-циалдык жана маданий өнүгүштүн айрым сандык мүнөздөмөлөрү бир Караганда жакшы көрүнгөнү менен (турак-жай корунун көлөмү, клубдук мекемелер менен кино көрсөтүү жайларынын саны) дале болсо, китеп корунун жардылыгын, көптегөн айыл жана шаарлар гана эмес, райондун борборлорунда да клубдар менен маданият үйлөрүнүн жоктугун (1986-жылы 400дей район борборунун маданият үйлөрү болгон эмес) оңой элеайылдагы маданий тейлее мезгнл талаптарына, айыл эмгекчилеринин таламдарына жооп бербейт. Мунун баары дыйкандын абалы олуттуу түрдө очо-рулду, дыйкандардын жерден качышынын уланышы ме¬нен айылдыктар көп жагынан жер менен болгон руханий жалпылыгын жоготуп койду деген жыйынтыкка апкелет. Айыл адамы эмгектен жана анын үзүрүнөн обочолонду, ал ез кезегинде бүтүндей айыл чарбасынын экономика-сын жана социалдык натыйжалуулугуна ез таасирин тиигизбей койгон жок (П. И. Симуш). ИЗДЕНҮҮ БАСКЫЧТАРЫ Коомдук аа-сезимде 40-жылдардын акыры 50-жыл-дардын башынан баштап көптөгөн жылдар бою өлкөдө айылдын эсебинен ыкчамдатылган индустриялаштыруу жана шаарга тец эмес алмаштыруу саясатын мындан ары улантуу мүмкүн эместиги, айыл чарбасын чыңоо боюнча чечкиндүү чараларды көрүү зарылчылыгын тү-шүнүү акырындык менен быша баштады. Социологдордун айылдагы социалдык жүрүштөргө таасир тийгизүүге кылган алгачкы аракети 60-жылдар менен 70-жылдардын башында болду, ал аракеттер ай¬ылдын ыкчамдоо кыймылдарын изилдөөдө, ошондой эле колхоз менен совхоздордун жана айылдык райондордун экономнкалык жана социалдык өнүгүү пландарын иш-теп чыгууда көрүндү. Эгерде аларга жалпыланган мүнөздөмө бере турган болсок, анда бул изилдөөлөрдө, биринчиден, жалпы жек жүрүшүндөгү, экинчиден,материалдык жана мада¬ний керектөөлердү канааттандыруудагы жана үчүшчү-дөн, коомдук иштерди башкаруудагы кызматкерлердинаэциалдык абалын жана мамилелерин аныктаган көр-сөткучтөр айкындалды (Т. И. Заславская, Ю. В. Ару-тюнян, В. И. Староверов). Социалдык пландоо айыл маселелерин чечүүгө жар-дам берет деген ишеним колхоз, совхоз, айыл райондору, кээде айыл кецештери учун да ар кандай 100гө чукул ыкманын пайда болушуна алып келди. Кнйинчерээк өн-дүрүш ячейкасы болгон колхоз, совхоздорду эмес, айыл-кыштактын өзүн пландоонун маанилүүлүгү жөнүндө маселе акыйкат көтөрүлдү. 80-жылдары жерди туура пайдалануу, өндүрүш ке-ректөөлөрүн канааттандыруу, эмгекти уюштуруу, өндү-рүштү адиетештирүү жана бириктештирүү сыяктуу ма-селелерге көбүрөөк көңүл бура башташты, алар оку-муштуулар менен адистердин ою боюнча, айылды жацырл уунуа негизин түптөйт. Бирок, ошону менен бирге эле адамга туз чыга турган маселелер кайрадан нетте кала берди. Социалдык енүгүү пландарын өксүк-.төрдүн баарына дабаа катары кароонун туура эместиги улам барган сайын айгинелене берди. Аларды талдоо айылдагы коомдук турмуштун баарына жасала турган комплекстүү мамиле менен да камсыз кыла албастыгын көрсөттү. Бул пландар айылдыктардын турмушун ар түркүн жагынан камтый албагандыгы менен гана эмес, андаи тышкары, тармактык кызыкчылыктарды сактоого багытталып, чындыгында аймактык социалдык жүрүш--төргө кеңүл бурбагандыгынан, башкача айтканда айыл-да жашаган ар бир эмгекчинин кызыкчылыктарын кам-тыбагандыгы менен да көзге урунду. Айылдык эмгек •жамааттарынын социалдык өнүгүү пландарын ишке ашы-руу (Хүтгуү матерналдык базаны түзүүгө алып келген жок: :социалдык жүрүштөрдү башкаруунун эски, көн-дум механнзмдерине жан тартуу байкалып турду. ( Ушул баскыяха жайгаштыруунун мүнөзүнө жана түр-яерүнө болгон мамиле аябай өзгөрдү. Айылдык кыш-тактарда адгмдын эмгек ишмердиги менен руханий турмушун анкалыштырууну камсыз кылууга жөндөмдүү, анын ан-сезкыдүү керектөөлөрүн канааттандырып ка-лыптай турган. калк жашаган ири пункттарга айлантуу саясаты негизделди. Тажрыйбада бул айылдарды чок-мороктоштурууну билдирген. 1975-жылдан 1990-жылга чейин кыштактардын санын дээрлик Зэсе, же 705 мнцден 250 мицге чейин кыскартуу белгиленген. 1960-жылдан 1970-жылга чейин өлкөдө £35 миң калк жашаган анылдардын «жоголгонун» эске алсак, анда келечексиз кыштактарды жок кылуу ошон-догу чаржайыт жүрүштөргө таянган деп айтууга болот. 70-жылдары ирилештирилген кыштактарга Белоруссия-' нын 26 миңден ашуун хуторунун калкы, Литваньш 24 миц хуторунун, Украинанын 4750 кыштактарынын жана» хуторунун, Ростов областынын 275 жана Белгород об-ластынын 242 хуторунун калкы көчүп кетишкен. Бирок, калк жашаган айылдарды жок кылуу эконо¬микалык гана меселе эмес. Иш кыштакты кайра курууга материалдык байлыктардын ири көлөмү талап кылы-наары менен эле бүтүп калбайт. Бул социалдык да м,а-селе, анткени адамдардын социалдык коомчосу, алар-дын жүрүм-турумунун, жашоо ыцгайынын, эс алуусунун жаңы түрлөрүн түзүүгө байланышкан. Бул социалдык-психологиялык да маселе, адатта туулуп-өскөн жерин таштап кетүү оңойго турбайт, жацы жерге көчүп кетүү-нүн зарылчылыгын сезген учурда да бул оңой ут эмес. Ллбетте, кыштактарды бириктирүү менен злди шаар түрүндөгү кыштактарга чогултуп, жашоо үчүн, маданий жана турмуш-тиричилик керектөелөрүн канааттандыруу үчүн шарттарды түзүү жакшыраак жана оцоюраак болот деп ойлошкон. Бирок, элдик психологияны, дыйкандар-дын тарыхый, адептик жана маданий тажрыйбаларын эске албаган мындай технократиялык мамиле катуу еч алды. Келечексиз кыштактарды жок кылуу ири чыгым-дарга салып, көптөгөн балакеттерге алып келди, элдн жацы кыйынчылыктарга дуушар кылды. Кабыл алынган чаралар кыштактардагы калктын көчүп кетишин күчөт-тү, калксыз айылдардын тегерегиндеги миллиондогон гектар жерлер бош калды, бак-шак, чабындылар карал-бай, талаалар айдалбай калды. Бул сокур көз караштагы саясат терец жацылыш жыйынтыктарга жана ошондой эле тажрыйбалык зыян-дуу иштерге, айыл чарба азык-түлүктөрүнүн көлөмү азайышына, көп миллиарддаган ендүрүштүк эмес чы-гымдарга алып келдн. Көптөгөн айылдык райондордо бардык шарты бар үйлөрдүи, турмуш-тиричилик, мада-ният мекемелеринин жана жакшы жолдордун жоктугун турмуш көрсөтүп турат. Бул кемчиликтер туруктуу эм-гек жамааттарын тузүүде кыйынчылыктарды пайдэ кылууда, адистердин алмашылышын туудурууда, алар акыры келип өндүрүш ишмердигине терс таасирин тин-гизүүдө. Мындай шартта көп келип турган техника. жер> семирткичтер жана башка материалдык байлыктар биз күткөн натыйжаларыи бербейт (А. И. Тимуш). Кайра куруу мезгилинде жүргүзүлгөн агрардык кай¬ра куруулардын зыяндуулугун моюнга алышкандарына карабастан, көп мезгилдер бою дыйкандардын тагдырын натыйжалуу чечип бере ала турган чаралар табылбады, сунуш кылынган да жок. Жерди пайдаланууну түп-та-мырынан бери өзгөртүүнүн маанилүүлүгү арендалык ыамилелердин тал<рыйбасын кецейтүү, фермерчилик институтту киргизүү, жерге болгон менчиктин көп түр-дүүлүгү жөнүндөгү жалпы сөздөргө өтө көп убакыт кст-тп. Натыйжада 90-жылдардын башында таң калаарлык абал пайда болду: колхоз менен совхоздор өткөндүн, фермерлер келечектин багуучулары болуп калышты. Би¬рок, азыркы учурда элди ким тоюндурат? Айылдагы өзгерүүлер бирдей эмес жүрүп жаткан-дыгын турмуш күбөлөп турат. Социологиялык изилдөө-лер көрсөткөндөй, дыйкандар фермердик чарбаларды уюштуруу боюнча сунуштарды сактык менен л<ана каи-дайдыр бир өлчөмдө жай кабыл алышууда, алар бул дагы бир кезектеги саамалык демилге болбосун деп чо-чулашат. Түзүлүп жаткан фермерчиликке болгон жакшы үмүт иренжүүлөрдү, мамлекеттин иштиктүү жардамына ишенбөөчүлүктү, коомдогу өз ара байланыштардын жеткилең эместигин жана баш аламандыгын пайда кы-лууда. Менчиктин бул түрүнүн калыптанышындагы кыйынчылыктарды 145 мин, фермердик чарбанын (1992-жылдын күзү) 4 миңи гана сатууга азык-түлүк бере ала тургандыгы далилдеп турат. АЙЫЛДЫН СОЦИАЛДЫК-ЭКОНОМИКАЛЫК ЖАНА МАДАНИЙ МАСЕЛЕЛЕРИ Айыл социологиясынын көңүлү улам барган сайын эмгек банлыктары жана өндүрүш ишмердигин натый¬жалуу уюштуруу маселелерине топтолууда, бул обочо-лонуу маселесин чечүүнү жана дыйканды жердин чы-ныгы ээснне анлантууну талап кылат. Алдыда оз ара мамилелерднн жаңы тутумун иштеп чыгуу, адамдын ншкердигнне, өз алдынча чарба жүргүзүүгө болгон ум-тулуусуна жол ачып берүү маселеси турат. Айыл чар-басы ар бир эмгекчини езүнө тартып, чыгармачылык жигердүүлүктү көрсөтө ала турган аянтка айланып, өн-дүрүштүн жогорку кнрешелүү тармагына бет алышы керек. Кыштактын такай артта калышын жеңүү зарылдыгы баарынап мурда кийинки чейрек кылымдагы айыл чар-

басынын эмгек өндүрүмдүүлүгү өзгөрбөгөндүгү жана болжол менен АКШнын децгээлинин 20—25% гана түз-гөндүгү менен шартталгандыгында. Айыл чарбасын өнүктүрүү боюнча пландуу иш чараларды ишке ашыруу акыр түбү келип, айылдын эмгек байлыктары жана аларды туура, максатка ылайык пайдаланууга көз ка¬ран ды. Айылдын эмгек байлыктарын пандалануу маселеси жен гана кыштак ичиндеги, тармак ичпндеги маселе эмес. Азыркы мезгилде жетишээрлик өлчөмдөгү кесип-тик даярдыгы жок, бир типтеги борпоц адамдардын то-бу менен иш жүргүзүүгө туура келет. Жада калса, ме¬ханизатор сыяктуу жетектөөчү адис айыл чарбасынын кызматкерлерпнин ичинде 22% ашпайт. Алардын саны негизинен кесиптик билим берүүнүн окуу жайларында даярдоонун жана жашаган жерлеринде адистикти жо-горулатуу курстарынын зсебинен көбейүүде. Бирок, алардын ошол кесибинен кетпей иштеп калышы татаал маселелерден. 1980—1989-жылдары айыл чарбасы үчүн 15 миллиондой трактористтер, комбайнерлер, айдоочу-лар даярдалган, бирок эски адистернн кошуп эсепте-генде 4,0 миллиондон көбүрөөк адам пштеп калгану Айылдын социалдык өнүгүшү жогорку жана орто кесиптеги адистерди даярдоосуз, экономикалык жана айыл чарбалык билимдерди жайылтууну бир топ дец-гэзлде жакшыртуусуз, ошондой эле айыл кызматкерле-ри жаны адистиктер менен кесиптерге ээ болмоюн, алар¬дын адистигин жогорулатуусуз мүмкүн эмес. Жогорку жана орто билимдүү адистердин саны акыр-кы чсйрек кылымда 3 эсеге весе да, алардын эмгегинин натынжалуулугу төмөн бойдон калууда. 60-жылдардын акырында эле изденүүнүн багыттарын көргөзгөн. «Илий» совхозундагы тажрыйбалар адамдын демилгесине эркиндик берип, адамдардагы чарбалык кызыкчылык менен эсептин ойгонуусуна жардам берди. Бул совхоздогу өндүрүштүн натыйжалуулугу, эмгек өн-дүрүмдүүлүгү бир нече пайызга эмес, бир нече эселеп өстү. Мыкты уюштуруучу И. Н. Худенконун саамалыгы анын өзү үчүн гана эмес, анын иши үчүн да кайгылуу аяктады: бригадалык, анын ичинде үй-бүлөлүк подряд-ды, арендалык мамилелер жана менчикке ээ болуунун ар кандай микрожамааттык жана жекелик түрлөрүн жай-ылтуу дагы ондогон жылдарга кармалды. Эмгекти уюштуруунун маселелерин чечүүдэ көңүлдү өндүрүштү уюштуруунун ар кандай түрлөрүн өркүндө-түүгө буруу керек. Агрардык саясаттагы чоң өзгөрүүлөр айыл чарбасынын продукциясын кайра иштетип чыга-руу менен жандуу айкалышкан, айылдын эмгек байлык-тары туура пайдаланылган, шаар менен байланыш на¬тыйжалуу камсыз кылынган агрардык енер жай бирик-мелеринин, комплекстердин пайда болушуна алып келди. Өндүрүш мамилелеринин чөйрөсүндө болгон оз-гөруүлөрдүн натыйжасында айыл чарбасындагы адам-дардын ортосунда өз ара кызыкчылык менен эки тарап-тан жоопкерчиликке негизделген жаңы мамилелер түзүлөт. Кыштак өзүнүн экономикалык жана социалдык турмушун сөзсүз байыта турган өз алдынча дыйкан чар-баларынын кайра жаралуусу алдында турат. Ошону ме¬нен бирге эле колхоздук-кооперативдик менчик ез мүм-күнчүлүктерүн түгеткен жок жана бир топ керсеткүч-терү боюнча эл чарба енүгүшүнүн азыркы талаптарына туура келет. Ошондуктан жерге ээ болуу менен башка-руунун ар кандай түрлерүн бири-бирине карама каршы коюуга макул болуу кыйын: алар бири-бири менен айка-лышта гана езүн керсетө алышат аларга бирдей мүм-күнчүлүктөрдү түзүү үчүн суроого жооп бергендердин (1990-жыл) 51% аларды колдошту. Айыл чарбасында эмгекти оцтойлуу пайдалануунун түрлөрүн жана ыкмаларын мүнөздөөдө бул тармактын өзгөчөлүгүн эске алуу керек. Маселенин баары мезгилге жараша болгон жумушчу күчүн коомго пайда келтирээрлик жол ыенен колдонууда турат. Жерди иштетүү-нүн мезгилдүүлүгү аны айылдык көмөкчү чарбалар ме¬нен айкалыштыруу үчүн табигый негиз түзүп берээрлиги жөнүндө өз учурунда К. Маркс айткан. Ал Орусия үчүн ылайыкташтырып: сТалаа жумуштарынын баарын токкалык, көркем жана башка атайын мекемелердин көп эмес тармагы; мектепке чейинки тарбиялоонун тармагы өнүкпөгөндүгү. Саламаттыкты сактоонун кеп маселелери да кайаат-тандырарлык эмес. Врачтар менен камсыз болуус.у тө-мөику деңгээлде турат. Эң башкысы айылдыктардын көбу дале болсо негизннен шаардык ооруканалар менен полнклиннкалардын жардамына ишенишет. Алдын алуу иштери оте жаман абалда. Акырында дал ушул жагдайлар айылдыктарды шаардыктар менен бирдей эмес шарттарга коет. Ошон-дуктан шаар менен айылдын ортосундагы олуттуу-ай-ырмачылыктарды жоюу кооздук үчүн айтылган сөз эмес, анын объектшздуү жүрүшү өтө бийик максатка жетуунүн, инсандын жетилиши үчүн шарттарды түзүүнүн ка-ражаты, жолу.