Социология: нускалардын айырмасы

'''Социология''' (латын тилинен societas- ''коом'' жана logos- ''илим, билим'') - [[коом]] бир бүтүн система катары жана айрым коомдук институттар, процесстер, топтор, инсан менен коом мамилелери, [[Адам (киши)|адамдардын]] массалык жүрүш-турушунун закон ченемдүүлүгү жөнүндөгү илим.

 

5.Социологиялык тушунук

6.Социология жана башка коомдук илимдер

Политология

Конугуу:

7.Акылдуулукпу же илимий даанышмандыкпы?

Ал эми адамдарды изилдоодо толук объективдуу болуу ото кыйын жана социологияда илимий методдорду колдонуу коп проблемаларга коз каранды. Адам таштан, жылдыздан же газдын молекуласынан айырмаланып, сезимге, ой жугуртууго ээ болгон жана жеке кызыкчылыктары бар ото татаал тируу организм болуп саналат. Оздору изилдей турган предметтер сыяктуу эле, социологдор, моралдык касиетке ээ болгон татаал тируу организм экендиги тууралуу факт, изилденуучулорго жана ал методдор учун пайдалануучуларга белгилуу бир кескин чек коёт. Мисалга алсак социологдор балдарды суйуусуно же оорчуп осушуно тыюу сала албайт. Ошондой эле, адамдардын согуш мезгилиндеги мамилелерин байкоо жана алардын согушта чыдоо жондомдуулугун изилдоо максатында алар согуш баштай албайт жана согуштун мындай шарттарын тузо албайт.

Адам табигый илимдер изилдей турган объекттерден ото айырмалангандыктан коп социологдор бул илимдерде колдонулуучу методдорду озгортушот жана толукташат. Социологдор, социологиялык чындыкка ээ болуу кыйла даражада изилдоочунун жеке билимине байланыштуу деп эсептешет. Мындай позицияны немец социологу Макс Вебер пропогандалаган, ал адамдын журум-турумун тушунуунун эн жакшы жолу-изилденуучу объекттин ан сезиминде болуп жаткандарды туздон-туз симпатиялык тушунуу деп болжолдогон.

Коп социологдор адамзат тажрыйбасын толук тушунуу учун табигый илимдерде колдонулучу методдор жетишсиз деп эсептешет. Социология жаатында жургузулуучу коп иштерди гуманитардык илимдер, озгочо философия менен окшоштугу бар. Изилдоо ыкмаларынын мындай айкалышуусу, так жана гуманитардык илимдердин байланышы социологияны азыркы учурдагыдай кызыктуу жана озуно конул бурдура тургандай илимдин тармагына айландырды.

 

Конугуу:

Адамдын озун-озу олтуруу жагдайларын карап королу. Озун озу олтуруу жана анын себептери тууралуу томондо келтирилгендердин кайсынысы туура экендигин жуйолуу ой жугуртуу менен жооп бергиле.

 

Социологиянын негиздоочулордун бири Эмиль Дюркгейм (1858-1917) алгачкылардан болуп системалык изилдоолорду жургузгон жана коом жогорку онуккон денгээлге жетишкен учурда озун озу олтуруу учурлары кескин кобойуп кеткендиги тууралуу маалыматтарды топтогон. Анын «Озун озу олтуруу» (16) деген китеби социология жаатындагы алгачкы илимий изилдоолордон болуп калды. Мына ушундан кийинки илимий изилдоолордун маанилуу тармагы болуп калган озун озу олтуруу проблемаларын изилдоо Дюркгеймдин эмгегиндеги маалыматтардай эле танкалаарлык натыйжаларды беруудо таблицаны кара.

 

Озун озу олтуруу проблемалары бюнча жогорку далилдоолордон биз эмнелерди биле алабыз? Туура ой жугуртуунун жана ларды далилдоочу аргументтердин натыйжасында алынган маалыматтар ката болуп калышы мумкун жана негизинен кобунчо туура эмес болуп чыгат. Биздин коомго жана адамдардын оз ара мамилелерине тийиштуу суроолордун туура жоопторун ото дыккаттык менен объективдуу изилдоолордун натыйжасында алууга болот.

 

=== Социологиянын негизги абалы ===

Конугуу:

Бул главада талкууланган маселелер тууралуу озунордун билиминерди жалпылоо учун томондогу негизги тушунукторду белгилеп алгыла: интерпретация, инсан, жагдайды аныктоо, келишим боюнча тартип, белги моюн сунуу, деградация шаан-шокоту, белги салуу, карьера. Кийинки беш жылда озунор же жакын тууганынар чалдыккан ооруну тандап алгыла. Коллеганар менен бирге жогоруда аталган тушунуктордун кайсылары тажрыйбалар менен байланыштуу болгон томондогу стадияларды тушундуруудо жардам бере аларын аныктап белгилегиле:

 

=== «Эмне учун деген?» социологиялык суроо ===

Ар бир илимдин озуно берилген эн негизги суроосу «эмне учун?» болуп саналат. Жонокой суроодой болуп корунгону менен «эмне учун?» деген суроо кыйла жалпылоочу жана коп нерсени ичине камтыган, ошондой эле коптогон суроолордон жаралган суроо: Белгилуу бир жагдай кандайча пайда болду? Кандай озгочо кырдаалдарда? Кандай процесстердин таасири жана кайсы механизмдердин катышы менен? Башкача соз менен айтканда кайсы корунуштор экендигин жана кучундо сакталып калышын толук же бир аз денгээлде кандайча тушундурууго болот? Бардык бул суроолор «эмне учун?» деген кыйла жалпы суроого жооп берууго жардам берет. Ал бизди эмне учун адам озун озу олтурууго барат деген суроо социология канда й жооп бере тургандыгы кызыктырат. Бул суроонун жообун толук тушунуу дегендик коомдук илимдердин арасынан социологиянын ээлеген ролун жана билимди онуктуруу жаатында бул илимдин потенциалдуу мумкунчулукторун тушунуу дегендик. «Эмне учун?» деген социологиялык суроону талкуулоодон мурун эмне учун озун озу олтурушот деген суроого башка илимдин тармактарынан алынган уч жоопту карап коробуз.

1.Биологиялык жооп. Адамдын оз жанын озу кыйышына мумкун, кандайдыр бир биологиялык же органикалык фактор-мисалга алсак, биохимиялык тен салмактуулуктун бузулушу таасир этиши мумкун. Албетте, мындай жооп коомдук илимдердин чегинен чыгып, табигый илимдердин тармагына кирет. Социологдор органикалык муноздогу себептердин мумкундугун танбайт, бирок аларды изилдешпейт.

2.Биографиялык жооп. Озун озу олтуруунун себеби мына ошого туртку берген окуялардын биринин артынан бири болушу мумкун. Мисалы, бала мектептен жаза алды, андан сон жолдошу же жакында эле ажырашып атасы же энеси менен урушуп калуу, дагы ушул сыяктуу. Мындай ыкманын коп пайдасы бар жана туура, анткени кайсы бир учурда эмне учун озун озу олтургондугун тушундурууго жардам берет, ал ыкманы журналисттер коп колдонушат. Ал эми социологдор айрым учурларда жалпы корунушторго отууго аракеттенишет да, бул ыкманы кээде гана пайдаланышат. Оз жанын озу кыйган ар бир учурда болгон окуялардын ирети уникалдуу муноздо, ошого байланыштуу алардан жалпы жыйынтыкка келуу мумкун эмес.

3.Психологиялык жооп. Озун озу олтурууну кобунчо психологиялык коз караш боюнча, б.а.ошол учурда адам эмне жонундо ойлогондугу аркылуу тушундурушот. Озун олтургон адам кат жазып, анда эмне учун олумго баргандыгын, ата-энесине кайра баргысы келгендигин же куноосун озу кечире албаганынын себептерин тушундурушу мумкун. Психологиялык коз караш боюнча, ошондо эле ал адамдын таржымалы тууралуу, психикалык оорусу бар же жок экендигин, ото кучтуу кайгыга чалдыгышын, оз куноосун сезгендигин кобуроок билген жакшы. Албетте олоорундо калтырып кеткен катта мындай маалыматтардын баары жок., ошондуктан бул адамдын мындан мурунку психикалык абалын изилдоо талап кылынат.

Адамдын биологиялык факторлорун, биографиясын жана жеке инсандык озгочолукторун билуу озун озу олтуруунун себебин туура тушундурушу мумкун. Биологдор, жеке иш алып баруучу детективдер жана психологдор мына ушул багытта билим алышат. Ал эми социологдор кандай негизде иштешет? Социологдор болсо озун озу олтурууну биологиялык факторлор, биографиялык фактылар же жеке инсандык касиеттери менен байланышта карабастан, коомго байланышта карайт. Болгон ар бир озун олтурууну социолог социалдык жагдайлардын жана кырдаалдардын негизинде тушундурушот.

Бирок социология жалпысынан алганда негизинен конкреттуу индивидиуумдун озун озу эмне учун олтургондугуно (кылмыш иш жасадыбы же жумушсуз калдыбы) конул бурбай тургандыгын кошумчалап айта кетуу маанилуу. Социология адамдын оз жанынан кечууго жасаган аракетине эмес, ошол кырсык болгон жердеги социалдык чойрого же шарттарга негизинен конул бурат.

 

 

Социологдор озун озу олтурууну кобунчо адамдын жалгыз озунун гана иши эмес, «социалдык факт» же социалдык корунуш катары карайт. Социолог эмне учун айрым адамдар озун озу олтургонун эмес, эмне учун озун озу олтуруу бир чойрого караганда башка бир чойродо коп же аз экенин аныктоого умтулушат. Алар томонкудой суроолорго жооп издешет: эмне учун шаарларга караганда айыл жерлеринде (батыш олколоруно карата алганда) озун озу олтуруунун пайызы томон же италиялыктарга салыштырганда австралиялыктар эмне учун озун озу олтурушот? (Жогорку таблицаны кара) Мисалга алсак, айыл жерлери жана Италия учун кандай муноздомолор окшош болуп саналат жана ал окшош муноздомолор кандай даражада озун озу олтурууго байланыштуу? Бул суроолордун жооптору ал корунушторго толук тушунук бере албайт жана айрым бир жеке учурлардагы озун олтуруулорду алдын ала айтууга кээде гана мумкун берет, бирок ал жооптор озун озу олтуруу жонундогу кенири маалыматтын булагы гана болуп саналбастан, адамдын социалдык жашоосунун фундаменталдуу мунозу тууралуу да тушунук берет.

Ал эми социология жалгыз кишини изилдебестен коомго гана коп конул бурат деп айтуу да туура эмес. Адамдын журуум-турумун толук изилдоо социологиянын негизги милдети болбосо да, «коом» деп аталган абстрактуу тушунукту адамдар тузорун жакшы билишет; ал эми коом жеке адамдардын бири бири менен оз ара карым катнаштарынын натыйжасында тузулот. Мына ушундайча тузулгон коом жана озунун ар бир мучосуно озунун таасири (жогоруда келтирилген озун озу олтуруунун мисалынын учурундагыдай) социологдордун копчулугу учун негизги кызыгууну туудурат, ошондой эле коп социологдорду коомдогу адамдардын ортосундагы оз ара карым-катнаш процесстери озунчо да кызыктырат. Адамдардын оз ара мамилелеринин натыйжасында коом кандайча тузулот жана кун сайын кандайча озгорулуп турат?.. Социологиянын негизинен коомду жана коомдогу адамдардын оз ара ммилелерин кароочу болуму кийинки главада берилет.

 

 

«Коом» же «коомдо жашаган адам» сыяктуу абстарктуу тушунукторду пайдаланып, социолог жогоруда айтылган озун озу олтуруунун социалдык мунозун кандайча тушундуро алат? Эмне учун озун озу олтуруу Ньюйоркко караганда Миссисипинин айрым райондорунда кыйла томон жана Австрияга караганда Италияда ото аз? Бул суроолорго толук социолгиялык жооп алуу учун коп убакыт талап кылынат, ал эми социологияга тийиштуу изилдоолордун мунозун кыскача талкуулоо социологиялык ой жугуртуунун табиятын жакшы тушунууго мумкундук берет.

Озун олтуруунун пайызы томон болгон эм топторунда, общиналарда жана коомдордо эмне учун алардын мучолору оз жанынан кечууго аз барат? Бул социологиялык топтор башкаларга караганда кыйла биримдиктуу, чогуу же «тыгыз байланышта» экендиги алынган социологиялык жооптордон корунуп турат. Бул топтордогу айрым адамдар алдына чон максат, умут коюп жашагандар; алар белгилуу бир статуска ээ; алар озун озу алып журушу кыйла ачык корунот; алар оздорун жеке мумкунчулукторунун чегинен тышкары жогорку денгээлдеги инсан же социалдык топтор оздорнун айрым мучолорун коп контролдошот жана жеке журуш-турушуна ото катуу тышкы тыюууларды салышат.

Бул социалдык муноздомолор буткул дуйно жузундогу туруктуу, каада-салттуу жана динди катуу туткан топтордо, общиналарда жана коомдордо ото кенири таралган. Мына ушундай гана топтордо озун озу олтургондордун пайызы ото томон. Жеке адам менен адамдын топторунун ортосундагы байланыш ушунчалык ото кучтуу болгондуктан, ал топ адамдын омурун кыюуга жол бербейт, ал тургай ал жонундо ойлоого да мумкундук бербейт. Бул жерде адамдын омуру же адамдын озунун гана кызыкчылыгы менен олчонбостон, жалпы адамдардын ой-максаттарына тыгыз байланышта болот.

Тескерисинче, озун озу олтургондордун эн чон пайызы озумчулдук негизги орунду ээлеген топтордо, байланышы начар топтордо, кызыкчылыктары шектенуулорду туудурган топтордо, эркиндикке ээ болгон жеке адам озунун жашоосунун каалагандай жургузгон жана социалдык болунуу байкалган жерлерде кездешет. Социалдык жактан озунчо жашаган адамдардын жашоосу кобунчо адамдардын топторунун кучтуу ой-максаттарынын ордуна жеке кызыкчылыкка баш иет. Эгерде адамдардын тобунун кучтуу ой-максаттары жок болсо, мындай жеке кызыкчылыктар адам оз жашоосунда кучтуу эркке ээ болуш учун кобунчо жетишсиз болуп саналат. Мына ошентип, жогоркулардан тышкары, озун озу олтуруу жеке башынын эркиндии учун озун курмандыкка чалышы деп айтсак да болот.

Социолог жогоруда айтылгандарга эч кандай моралдык баа бербейт; озун озу олтуруулордун пайызы томон же жеке эркиндиги жогорку даражада болгондуктан, бир коом башка коомга караганда жакшы деген болжолдоолорду келтируу социологиянын милдетине кирбейт, мындай моралдык же саясый ой-толгоолор коомдук илимдердин чегинен тышкары иштер. Ал эми социология мындай ой-толгоолордун негизин тузуучу баалуу так маалыматтарды бере алат.

«Талкууланып жаткан» маселени терендетуу максатында озун олтуруунун озгочо бир турун айта кетуу керек, себеби ал АКШда коп кездешуучу адамдын озуно озу кол салуу учурларынан ото айырмаланат, озун олтуруунун бул туру негизинен кучтуу топтордун тасиринен болот. Мунун эн жакшы мисалы япондук камикадзе-учкучтар, экинчи дуйнолук согуш учурунда япон улутун коргоо учун алар курмандыкка оз каалоосу менен барган. Башка дагы бир мисал, уй-булосуно жук болбоо учун картан эскимостордун озун олумго кыюу салты жана олгон куйоосунун соогун орттоп жатканда, кошо орттонуп олгон индиялык жесир аялдар. Бул учурларда озун олтуруунун себеби, озун начар адам эмес, эрки кучтуу адам катары далилдоо максаты.

Озун олтуруунун мындай туру, б.а.топтун кызыкчылыгы жеке адамдын омурунун жогору коюулгандыгынын натыйжасында адам озун олтурушу келип чыкса, альтруисттик озун озу олтуруу деп аталат. Ошондой эле альтруисттик озун озу олтуруу же адамдын жеке кызыкчылыктарынан келип чыккан озун олтурууго караганда моралдык жактан башкача бааланат. Альтруисттик озун озу олтуруу Дюркгеймдин классификациясы боюнча озун олтурунун торт турунун бири болуп саналат. Озун озу олтуруунун эгоисттик, аномикалык жана фаталисттик деген негизги уч туру бар, алар томонку таблицада кыскача баяндалып жазылган.

Автор жогорудагы текстте озун озу олтуруну олумго учуроонун себептеринин эн башкысы катары баяндайт. Силердин оюнар боюнча озунордун олконордо олумго учуроонун жана ооруга чалдыгуунун башкы себептери кайсылар? Бул тууралуу маалыматты кайдан табарынарды жазгыла.

Керектуу маалыматтарды тапкандан кийин томондогулорду жазгыла:

 

=== Социология жана башка коомдук илимдер ===

Экономика товарларды ондуру, болуштуруу, пайдалануу жана тейлоо тармактарын изилдей турган илим. Экономика менен социологиянын экоонун ортосундагы эн маанилуу байланыштыруучу муун экономикалык тармактагы социалдык негиз болуп саналат. Банкка акчалар озу эле келип тушпойт же счеттон озу эле алынбайт же кандайдыр бир кучтун таасири менен иштелбейт. Алардын жумушка орношуу жана балдарын окутууга каражат топтоо же уй сатып алуу максатында кайсы бир социалдык чечимге келген адамдар гана банкка салат. Начальнигинин кол алдында иштегиси келбей озунчо иш баштагысы келгендер же кошунасыныкындай кийим кийгиси келгендер, же жумушсуз жургон адамдар счеттон акча алышат. Ал эми башка бир байланыштыруучу муун коомдогукарым-катнаштардын коп турлорунун экономикалык негизи болуп саналат. Коомдун жашоо тиричилиги учун экономикалык жана материалдык кызыкчылыктар чон таасир тийгизет.

 

 

Политологиянын конулунун борборунда окмот жана саясый бийликти пайдалануу турат. Окумуштуу политологдор башкаруу системасынын тузулуш лпринциптерин жана саясый процесстердин орчушун изилдешет. Социрлогодор ошондой эле саясый багыттагы суроолорго-эмне учун адамдар саясый кыймылдарга бириге тургандыгын же кайсы бир саясый коз караштарды колдой тургандыгынынын себептерин, саясый жана башка коомдук институттардын ортосундагы оз ара байланыштарды билууго кобуроок кызыгышат. Кийинки жлдары политология менен социология пайдалануучу ыкмалары, изилдоочу предметтери жана тушунуктору боюнча жакындашып кетишти, мына ушуга байланыштуу аларды ортосунда болуп чек жургузуу мумкун болбой калды.

== Антропология ==

 

Антропология ички чектуу муноздуу келет. Дуйнодо изилдей турган индустрияга чейинки коом аз калды жана негизинен азыркы цивилизация таасир этпеген бир да коом калган жок. Бул, антропологдор Х кылымда азыркы общиналар менен коомдорду кошо киргизип, озунун изилдоо чоролорун кенейтишинин бир себеби. Изилдоо предмети жагынан алып караганда алар социологи жакндашып кетет. Этнография адамдын журум-турумунун белгилуу бр аспектин же анын жашоо-тиричилигин айкындоочу антропологиялык блдируу болуп саналат.

 

Конфликттер перспективасы кофликтти бардык эле коомдун милдеттуу аспектиси жана социалдык озгоруулуордун негизги булагы катары эсептейт. Бул перспектива коомдун элементтери бутундой нерсе катары жакшы аракеттенишпестен бири-бири менен кофликттешип туруучу болукчо деген болжолдоолорго негизделген. Ал эми бул, уюшкан ынтымактуу шайкеш коомдо болбойт дегендик эмес. Конфликттер теориясы жатындагы окумуштуулар (изилдоочулор) дуйнодо тартип устомдук кылаарын танышпайт, ал эми чындыгында тартип коомдогу элементтердин ортосунда ар дайым болуп туруучу кофликттердин натыйжасы болуп саналат жана бардык чурларда эле табигый корунуш болуп саналбайт.

Конфликттер теориясын жактоочулар оз коз караштарын Маркс менен Симмелдин эмгектерине таянып негиздешет. Алар коомдук динамикалык жана ар дайым озгоруп туручу мунозун ботончо баса белгилешет. Алар коом ар дайым морт тен салмактуулукта дешет. Копчулук учурларда социалдык тартип (кобунчо ото убактылуу) элементтердин табигый оз таасирлеринин натыйжасында эмес, коомдогу бир элементтин башкалардын устунон устомдук кылышынын натыйжасында тузулот. Тартип-бул кучтун жана чек коюулардын таасиринин натыйжасы, башкача айтканда, кучтуулордун алсыздардын жана байлардын кедейлердин устунон устомдук кылышы.

Социолог карама-каршы перспективалардын ар бирин пайдалануу менен университет шаарчасынын уюштурулушуна кандайча баа бере тургандыгынын негизинде талкуулоо менен мындай карама-каршы перспективаларды биз баяндай алабыз. Бул эки перспектива бири биринен ото айырмаланса да, алардын бири бирине туура келиши милдеттуу эмес. Алардын ар бири социалдык чындыкты ар турдуу коз карашта карашат. Функионалисттер университет шаарчасын студенттерден, окутуучулардан, админитраторлордон, ошондой эле тейлоочу адамдардан, илимий кызматкерлерден, ашкана кызматчыларынан ж.б..у.с.ар кандай «органикалык» элементтерден турат деп карашат. Бул элементтердин баары бири менен бири оз ара байланышта болуп, университет шаарчасын ынтымактуу иш аракеттерин жузого ашырууда оз улушторун кошушат. Мунун элементтеринин биринин эле иш аракеттеринин бузулушу ал тен салмактуулуктун убактысынча бузулушуна алып келет. Окутуунун сапаты же ашканадагы тамак-аш туурасындагы же башка оорчундуу саясый себептер боюнча студенттердин забастовкасы кутулбогон жерден университет шаарчасын тен салмактуулук абалын чыгарып жибериши мумкун. Ал эми коомдук келишимдердин жана кызматташунун негизинде тузулгондуктон, тен салмактуулуктун мындай убактылуу бузулушу буткул коомчулуктун кызыкчылыгы учун тез эле калыбына келтирилет.

Конфликттер теориясын жактоочулар университет шаарчасынын тышынан караганда бейпил керонгон коомунун ар турдуу топторунун эгоисттик кызыкчылыктарын жана алардын ортосундагы атаандашуу мамилелерин карап корууго аракет кылышат. Мисалга алсак, профессорлор жана окутуучулар педагогикалык оор жукторду женилдетууго аракет кылышат. Ал эми 2-курстун студенттери факультетивдик сабактардын кыскартылышына каршы болушу мумкун. Медицина лабораториясынын кызматкерлери университет шаарчасынан башка жерлердеги айлык акынын денгээлине чейин оздорнун айдык акысынын жогорулатууну талап кылышып эмгек союзун тузушу мумкун. Администраторлор болсо, кмоттун каржылоону кызкартуу шарттарында университеттеги иштерди алып баруу учун оздорунун жасаган иштеринин башкалар баалабай турганына нааразылык билдиришет. Бул теориянын жактоочулар университет шаарчасындагы тартипти атаандашуунун жана ар кандай топтордун камкордугунун убактылуу начар натыйжасы катары эсептешет.

Теориялык эки перспективанын бир жалпылыгы бар: биринчиден, аларды коомдун макроденгээли, ийри социалдык структуралар жана алардын бири-бири менен байланышы кызыктырат. Бул перспективаларды пайдалануучу изилдоочулор же айрым учурларда макросоциологдор деп аталгандар, адатта уюмдар, мекемелер, общиналар жана эл, коомдук процесстер, урбанизация, социалдык мобильдуулук жана коз караштардын системалары, капитализм жана социализм сыяктуу коомдогу негизги элементтерге конул бурулат.

Бул эки теориялык перспективалар жалпы «структуралык» коз караштар адам жашаган коомго жана журум-турумга болушот. Структуралык коз караштардын постуллаттары томонкучо: